DEİZM

(Deist nedir, ne demek? Deist kimlere denir, özellikleri nelerdir?)

Deizm inancı ve tarihi

Tanrı’nın varlığını ve kâinatı yarattığını kabul etmekle birlikte, kâinat ve insan üzerindeki müdahalesini sınırlandıran felsefi anlayışa Deizm denir..

Deizm, Latince Tanrı anlamına gelen “deus” kelimesinden türemiştir. Tıpkı Antik Grekçe’de Tanrı anlamına gelen “theos”dan türeyen teizm gibi “deizm” de kelime olarak “Tanrıcılık” veya “Tanrı inancına sahip olmak” anlamına gelmektedir. Ancak düşünce tarihinde deizm esas itibariyle “varlığı akılla bilinen ve âleme müdahale etmeyen Tanrı anlayışı” olarak tanınmaktadır.

Düşünce tarihinde temel Tanrı tasavvurları içerisinde deizmin en yakın olduğu anlayış teizmdir. Her iki anlayışta da Tanrı’nın varlığı ve âlemi yarattığı kabul edilmekle birlikte Tanrı’nın âlem üzerindeki etkinliği ve âleme müdahalesi hususunda ikisi arasında farklılık bulunmaktadır. Teizm Tanrı’nın sürekli bir yaratma içerisinde olduğunu ve âlemdeki bütün varlıklarla yakın ilişki içerisinde olduğunu kabul eder. Bu sebeple Tanrı’nın âleme müdahalesini ifade eden peygamberlik müessesesini, bunun doğal sonucu olarak da âhireti kabul eder. Deizm ise, yaygın bilinen şekliyle, Tann’nın âlemi yaratıp alemin işleyişini sağlayan doğal kanunları åleme yerleştirdiğini fakat bundan sonrasına karışmadığını söyleyerek Tanrı’nın aleme müdahalesini sınırlandırmaktadır. Buna bağlı olarak da nübüvvet ve ahiret inancını şüpheyle karşılamakta yahut reddetmektedir.

Deizm, Tanrı’nın varlığını kabul eden panteizmle bu temel ilkede ortak olmakla birlikte Tanrı-âlem ilişkisinde ondan bütünüyle farklıdır. Tanrı ile âlemin birbirinden ayrı şeyler olmayıp aynı şeyler olduğunu savunan panteizme göre Tanrı ile âlem bütünleşmiştir. Tanrı ile âlem aynı şeyler olduğu için de âlem yaratılmamıştır, zira âlemden ayrı bir yaratıcı yoktur. Deizm ise panteizmin tam aksine Tanrı’nın âlemden, âleme hiç müdahale etmeyecek şekilde ayrı olduğunu ve âlemin Tanrı tarafından yaratıldığını söyler.

Deizm, Tanrı’nın varlığını kabul ettiği için “Tanrı’nın varlığının kabul edilmemesini ve reddedilmesini” ifade eden ateizmden temelde ayrılır. Bununla birlikte deizmin yaygın din anlayışlarını eleştirmesi ve Tanrı dışındaki dini esasları ve müesseseleri inkâr eder tavrı, Tanrı’nın varlığının reddi için bir basamak oluşturduğu için ateizmin gelişmesine katkı yapmıştır (bk. ATEİZM).
Deizmin, Tanrı’nın var olup olmadığının bilinemeyeceğini, Tanrı’nın ne varlığının ne de yokluğunun kanıtlanabileceğini, dolayısıyla Tanrı hakkında konuşmanın asla mümkün olamayacağını iddia eden agnostisizmden temel farkı doğal olarak Tanrı’nın varlığını kabul etmesidir. Ayrıca agnostisizmin Tanrı’nın varlığı hakkında asla konuşulamayacağı yani aklın bu konuda yetersizliği iddiasına karşın deizm akılla Tanrı’nın varlığına ulaşılabileceğini iddia eder (bk. AGNOSTİSİZM).

Tarihi

Deizmin ortaya çıkışında Hıristiyanlığın inanç sistemindeki ilkelerin ve Hıristiyanlığın resmî temsilcisi kilisenin uygulamalarının büyük payının olması yanında insan aklının kendi başına Tanrı inancına ulaşabileceği düşüncesi yatmaktadır. Özellikle Aydınlanma dönemiyle (XVIII. yüzyıl Avrupa’sında ortaya çıkan ve her konuda aklı temel alan düşüncelerin yaygınlaştığı dönem) birlikte deizm Hıristiyanlığın temel öğretilerini ve kilisenin uygulamalarını kabul edilemez bularak Hıristiyanlık ile yollarını ayırmıştır. Ancak bu ayrılma esnasında Tanrı inancını muhafaza etmiş, bu inanan İncil’e ve kilise otoritelerine dayanmak zorunda olmadığını, bilakis akılla ortaya konabileceğini ileri sürmüştür.

“Deizm” kelimesini ilk olarak XVI. yüzyılın reformcu düşünürlerinden Pierre Viret (1511-1571) Instruction Chrestienne adlı eserinde kullanmıştır. Tanrı’ya inanmakla birlikte İsâ Mesih’i ve diğer Hıristiyanlık doktrinlerini inkâr eden bir grubun kendilerini ateistlerden ayırmak için deist adını aldıklarını söylemiştir. XVII. yüzyılın sonu ve XVIII. yüzyılın başından itibaren Hıristiyanlığa yönelik tepkilerin artmasıyla deizmle hıristiyan teizmi birbirinden gittikçe ayrılmış, hatta kurumsal dini (Hıristiyanlık) yeterli görmeyen ve kabul edilemez bulan pek çok düşünür ve bilim insanı için deizm ateizme karşı bir alternatif olarak dünyanın değişik yerlerinde, özellikle de Batı Avrupa’da yayılmaya başlamıştır.

Esas itibariyle XVII. yüzyılın sonunda İngiltere’de ortaya çıkıp gelişen deizm daha sonra Fransa ve Kuzey Amerika’da yayılmıştır. Deist düşüncenin önemli temsilcileri arasında Lord Herbert (1583-1648), John Toland (1670-1722), Anthony Collins (1676-1729), Voltaire (1694-1778), J.J. Rousseau (1712-1778), Matthew Tindal (1657-1733) ve Amerika’da Thomas Paine (1737-1809) gibi düşünürler bulunmaktadır. Öncülüğünü bu düşünürlerin yaptığı yeni akım Batı Avrupa’da geleneksel hıristiyan teizmine karşı dini gerçeklerin akılla kavranabileceğini öne sürmüş, Hıristiyanlığa ihtiyaç duymayan doğal bir din anlayışını güçlendirmişlerdir. Söz gelimi Aydınlanma’nın öncü düşünürlerinden John Locke (1632-1704) insanoğlunun Tanrı’nın verdiği akılla mezheplerin üstünde kalabileceğini ve gerçek bir dine ulaşabileceğini dile getirmiştir. Batı dünyasında Hıristiyanlığa tepki olarak ortaya çıkan bu düşünürler en temelde aklın gizemlere ve Tanrı adına konuşan aracılara (ruhban) teslim olmaması gerektiğini kendilerine düstur edinmişlerdir. Bu ilkeden hareketle “ilk günah” ve “düşüş” gibi kilisenin sır dolu kabullerini; Tanrı’nın Îsâ olarak yeryüzüne gelişi, insanlığın sözde günahına kefâret olarak çarmıhta acı çekerek ölmesi ve sonrasında tekrar dirilmesi öğretisini; sadece onun 1$ığına teslim olanların kurtuluşa ermesi gibi benzeri düşünceleri anlaşılmaz ve kabul edilemez bularak reddetmişlerdir. Yine Kutsal Kitap’ta (Tevrat ve İncil) âlemle ilgili detaylı bir biçimde verilen yaratılış bilgileri, varoluşun arkasında gerekçe gösterilen “ilk günah” ve “düşüş” hikâyesi, mucizeler, kıssalar, azizlerin deneyimleri bazı bilim insanları için kabul edilebilir görülmemiştir. Öte yandan Hıristiyanlığın inanç özgürlüğü ve düşünce karşısındaki hoşgörüsüz tutumu, kendi öğretisini kabul etmeyen hiç kimsenin kurtuluşa eremeyeceği yönündeki anlayışı ve otoritelere kutsiyet atfetmesi de deistlerin tepkisini çekmiştir.

Bu ve benzeri fikirlerin yayılmasında akılcılık ve Aydınlanma düşüncesinin yanında hiç kuşkusuz sanayi devrimi ve bilimsel gelişmeler de önemli yer tutmaktadır. Nitekim Newton’un (1643-1727) fizik ve doğa kanunuyla ilgili görüşleri başta Voltaire ve Rousseau olmak üzere pek çok deist düşünür için de örnek teşkil etmiştir. Deist düşünürler tabiatta câri olan doğal kanunların ve bu kanunların ortaya koyduğu mekanizmin tabiatın işleyişi için yeterli olduğunu, tabiatın işleyişi için Tanrı’nın müdahalesine gerek olmadığını ileri sürmüşlerdir. Bu çerçevede insan doğasındaki yerleşik iyilik ve adalet duygusundan söz etmeleri de, insanı doğuştan günahkâr kabul ederek ancak İsâ’nın kurtuluşu sağlayabileceğini iddia eden Hıristiyanlık için kabul edilebilir bir düşünce olmayacaktı. Nitekim
Voltaire doğal bir din anlayışını savunmuş, Rousseau ise başlangıçta iyi olan insan doğasının sonradan bozulsa yani kötülüğe bulaşsa bile, doğasındaki ışığın kendisine yol gösterebileceğine ve kurtulabileceğine kanaat getirmiştir. Kuşkusuz bu fikirler sadece hıristiyan öğretisiyle çelişmemiş, bunun yanında kilisenin ruhanî otoritesinin yerini akli bir aydınlanmaya bıraktığını da göstermiştir.

Deist fikirlere, felsefe tarihinde kuşkuculuğu ön planda olan ve Locke’un deneyciliğini benimseyen David Hume (1711-1776) ile geleneksel teolojiye eleştirileriyle ünlü Immanuel Kant (1724-1804) gibi düşünürlerde de rastlanmaktadır. Her ne kadar dinin (metafizik) akılla temellendirilemeyeceğini ileri sürseler de gizemlere, paradokslara ve ruhban sınıfının imtiyazına karşı geliştirdikleri eleştirinin kendisi de rasyonel bir mahiyet arzetmektedir.

Kant’ın aydınlanmayı insanın kendi aklını kullanması veya bu cesareti gösterebilmesi biçiminde tanımlaması ve bu şekilde insanın ergenleşmesi olarak nitelemesi kiliseye ve dini otoriteye oldukça ciddi bir darbe indirmiştir.

XVIII. yüzyılda en güçlü dönemini yaşayan deizm bu yüzyılın sonundan itibaren etkinliğini yitirmeye başlamış, XIX yüzyıldan itibaren felsefi bir düşünce sistemi olmaktan çok Tanrı ve âleme bakışta kişisel bir tutum olarak varlığını bireysel temelde devam ettirmiştir.

Öğreti

Deizme daha yakından bakıldığında tıpkı teizm ve ateizm gibi monolitik bir yapı arzetmediği, karşımıza farklı deistik yaklaşımların çıktığı görülmektedir. Hatta tedrîcî bir gelişmenin de söz konusu olduğu açıktır. İlk çıktığı zaman daha yumuşak olduğu ama gittikçe radikalleştiği de görülmektedir. Deizm tartışmalarında önemli bir yer tutan ve deizmin en ünlü tenkitçilerinden biri olan Anglikan teolog Samuel Clarke’ın (1675-1729) yapmış olduğu deizm tasnifi de bunu göstermektedir. Deizmi dört gruba ayıran Clarke’a göre deizmin ilk türü, varlığı sadece akılla bilinen, yaratıcı ve inayet (lütuf) sahibi bir Tanrı’nın varlığına inanmaktır. Clarke’a göre bu gruptaki deistler için vahyi (vahye dayalı) bilgi de mümkündür ama yine bu da sadece akılla elde edilebilecek bir bilgi türü olup, kilisenin anlattığı anlamda bir vahiy olmayacaktır. İkinci gruptaki deistler ise Tanrı’ya, yaratılışa ve inayete inanmakla birlikte vahye, ölümsüzlüğe (âhiret), cennet ve cehenneme karşı çıkanlardır. Üçüncü grup deizme göre ise doğayı yaratan ve kontrol eden ilahî bir güç bulunmaktadır. Ama bu gücün iyilik ve adalet gibi ahlaki niteliklerden uzak olduğu, insanlarla da bir ilgisi bulunmadığı görülür. Dördüncü ve sonuncu grup ise Clarke’a göre en radikal deistlerdir. Bunlara göre doğayı yöneten bir Tanrı da söz konusu değildir. Tanrı sadece yaratmış ve ilk hareketi vermiş olup, bunun dışında doğanın herhangi bir yasasına veya özel bir olayına da müdahale etmemektedir. Clarke’ın bu tasnifine bakıldığında deizmin en temel özellikleri olarak akla vurgu ve dinin vahiy anlayışına karşı çıkış öne çıkar. Günümüzde dahi Clarke’ın sıralamaya çalıştığı deist tutumların biri veya birkaçı yaygın olarak görülmektedir. Bununla birlikte düşünce tarihinde deizm denildiğinde özellikle son türün daha meşhur olduğu bir gerçektir. Bunda söz konusu deizmin, kendisini diğer temel Tanrı tasavvurları olan teizm ve ateizmden daha net ayırmasının da pay vardır.

Diğer deizm türlerinde de bulunmakla birlikte özellikle bu son tür deizm temel alındığında deizmin iki temel özelliğinin olduğu söylenebilir:

Âleme müdahale etmeyen bir Tanrı anlayışı; akla ve bilime duyulan aşırı güven. Bu iki temel özellik ekseninde deizmin temel iddiaları şöyle özetlenebilir:

1. Katı akılcılığa dayanması hasebiyle “tabii din” anlayışını savunur. Yani insan herhangi bir vahiy olmaksızın kendi aklıyla Tanrı inancına ulaşabilir.

2. Dinin akılla açıklanamayan gizemli yönleri kabul edilemez. Bu sebeple vahiy reddedilir.

3. Aleme müdahale etmeyen bir Tanrı anlayışı kabul edildiğinden peygamberlik, mucize ve âhiret reddedilir.

4. İbadet, dua, tövbe gibi dini olgular kabul edilmez Zira Tanrı insanla etkileşim içerisinde değildir.

5. Tanrı ilim, irade, kudret, merhamet gibi sıfatlara sahip olmayan eksik bir Tanrı’dır. Tanrı bu sıfatlara sahip olsa bile bunların işlevi yoktur.

İslam ve Deizm

Batı’da deizmin ortaya çıkmasına ve yaygınlık kazanmasına katkı yapan düşünürlerin, İslam ve Kur’ân-1 Kerim hakkında yeterli bilgi sahibi olmadıkları, Hıristiyanlığa ve Kutsal Kitap’a yönelik eleştirilerini bütün dinlere teşmil ettikleri görülmektedir. İslam düşüncesinde Batı’daki gibi sistemli bir deizmin varlığından söz etmek mümkün değildir. Ebû Bekir er-Râzî (ö. 313/925) gibi deistik fikirlere sahip birtakım şahıslar bulunsa da, bu düşünceler hiçbir zaman bireysel kabullerin ötesine geçip yaygınlık kazanmamıştır. Deizmin İslam coğrafyasında yaygınlık kazanamamasında, tepki olarak doğduğu Hıristiyanlığın taşıdığı özelliklerin dayandığı ilkelerin ve uygulamaların İslam dininde olmamasının büyük payı vardır. Nitekim Hıristiyanlığın Tanrı’yı beşer seviyesine indirgeyen teslis akîdesine karşı İslam mutlak bir tevhit inancına ve âlemden bütünüyle ayrı olan bir Allah anlayışına sahiptir. Keza “asli günah” gibi her doğanın günahkâr ve Allah nazarında suçlu olarak doğduğu şeklindeki bir anlayış da İslam tarafından şiddetle reddedilmiştir. Öte yandan İslam’ın öngördüğü ve Kur’ân-1 Kerim’in resmettiği peygamber profili de Kutsal Kitap’ta resmedilen peygamber portresinden farklıdır. Kutsal Kitap’ta deistlerin nübüvvetin gereksiz olduğu iddialarını haklı çıkarırcasına peygamberler hakkında uygunsuz tasvirler yapılmasına karşın Kur’an-ı Kerim peygamberlerin Allah’ın sadık kulları olarak, her türlü zorluk altında görevlerini yapan, kötülükten ve çirkin işlerden korunmuş, ahlak timsali bireyler olduğunu ortaya koyar. Deistlerin diğer sebepler yanında, Kutsal Kitap’tan hareketle çelişkili ve güven vermeyen bir vahyin Tanrı’nın sözü olamayacağını söyleyerek vahyi reddetmelerinin de İslam’da karşılığı yoktur. Nitekim Kutsal Kitap’ın tahrif edilmesinin sonucu olan bu olgu, Kur’ân-Kerim’in korunmuş, çelişkilerden uzak bir ilahi kelam olduğu gerçeği göz önüne alındığında İslam için bir geçerlilik ifade etmeyecektir.

Deizmin din anlayışında akla aşırı güven duymasının sebebi olan Hıristiyanlığın gizemi temel alan, aklı ve düşünceyi dışlayan anlayışının İslam’da bir karşılığı yoktur. İslam’ın akla ve düşünceye verdiği önem Kur’ân-ı Kerim’de insanı aklını kullanmaya, düşünmeye, fikir üretmeye teşvik eden yüzlerce âyetten anlaşılmaktadır. Kur’ân-ı Kerim Allah’ın varlığı gibi İslam’ın en temel ilkesinde bile insana aklını kullanmasını tavsiye etmiş, akıl ile vahyin birlikteliğini öngörmüştür. Benzer şekilde deistlerin tepkisine sebep olan Hıristiyanlığın bireyi baskı altına alan, inancı sebebiyle onu mahkûm eden, farklı inançlara yaşama şansı bırakmayan anlayışı İslam’ın özünde yoktur. İslam, hem Hz. Peygamber’in uygulamalarından hem de İslam tarihinden de görüleceği üzere, düşünce ve inanç özgürlüğüne saygılı, farklı inançlara hoşgörülü yaklaşan bir dindir. Ayrıca deizmin ortaya çıkışında önemli bir etken olan hıristiyan din adamlarının ve kilisenin din adına yaptığı uygulamaların da İslam’da olmadığı belirtilmelidir. Çünkü İslam, Tanrı ile kul arasında aracılık etme ve din adına konuşma veya faaliyette bulunma yetkisini tekelinde bulunduran bir ruhban sınıfını kabul etmez.

Değerlendirme

Deizmin en büyük eksikliği Tanrı’nın âlemle olan ilişkisinin boyutunu açıklayamamasıdır. Söz gelimi deizm âlemi yarattıktan sonra Tanrı’nın işlevinin ne olduğu hususunda net bir açıklama yapamamaktadır ve doğrusu bu konuda deistler arasında bir birlik de yoktur. Diğer taraftan Tanrı’nın âlemi doğal yasalarla yönettiği belirtilmesine karşın Tanrı ile doğal yasalar arasında ne tür bir ilişki olduğu da net bir şekilde ortaya konulamamaktadır. Dolayısıyla doğanın varoluşu ve işleyişi noktasında materyalizme yaklaşan ve onun taşıdığı bütün çelişkileri içeren deizm, Tanrı, doğa ve insan ilişkisinde isabetli ve tatminkâr bir açıklama ortaya koyamamıştır.

Deizmin mekanik âlem anlayışı, bu âlemin bir parçası olan insanın da tıpkı robot gibi mekanik bir varlık olmasını gerektirir. Oysa insan akıl, irade ve duygu sahibi bir varlıktır ve deistlerin çoğu da insanın özgür olduğunu ve yaptıklarından sorumlu olduğunu kabul etmektedirler. Esasında deistlerin insanı hem özgür irade sahibi ve yaptıklarından sorumlu kabul etmesi hem de insanın başıboş bırakıldığını söylemeleri birbiriyle uyumlu değildir. İnsanın özgür olması imtihan olmasının bir gereğidir. Diğer
bir deyişle ancak imtihan edilen bir varlığın özgür olduğu söylenebilir. İmtihan ise Allah’ın insanla temasa geçip ona ilahî bildirimlerde bulunmasıyla mümkündür. Kısaca imtihan insanın başıboş bırakılmadığının ifadesidir. Halbuki deizm Allah’ın âleme müdahalesini sınırlandırarak bu imtihan olgusunu ortadan kaldırmakta ve anlamsız bir insan özgürlüğü öngörmektedir. Diğer taraftan âhiret hayatının inkâr edilmesi ya da bazı deistlerin yaptığı gibi suskunlukla geçiştirilmesi hayatın bir amacı olduğunu söylemeyi imkânsız kılmaktadır. Ahiretin olmadığı bir durumda, yaptığı amellerin bu dünyada kalıp nihayetinde yok olacağını bilen bir insanın artık ahlaki davranışta bulunması oldukça zordur ve hatta belki de gereksizdir.

Deizmin mutlak bir şekilde akla vurgu yaparak insan aklının hakikati kurabileceğini iddia etmesi, buradan hareketle de pek çok deistin insanın akıl dışında bir bilgiye ihtiyacının olmadığı inancıyla nübüvveti ve vahyi inkâr etmesi de insanî gerçeklikle uyuşmamaktadır. Zira aklın kendinde değer yargıları taşımaması, bilgileri zaman içerisinde bulunduğu çevreden ogrenmesi ve her şeyin akılla açıklanamaması gerçeği bir tarafa, akla dayandığını ve akli ilkelerle hareket ettiğini söyleyen kimselerin birbiriyle çelişen fikirler ileri sürdüğü ortadadır. Her şeyden önce bizzat deistlerin ortak bir deizme varamamaları bunun örneğidir. Dolayısıyla aklın mutlak olarak insana yeten bir vasıta olduğu söylenemez. Peygamberler getirdikleri bilgilerle insanlar arasındaki ihtilafları bitirdikleri gibi, insanlara akılla bilemeyecekleri hususları getirerek kolaylık sağlamaktadır. Deizm Tanrı-insan ilişkisinin önemli unsurları olan ibadet, dua gibi uygulamaları reddetmek suretiyle insanı bu âlemde bir anlamda yalnız bırakmış; insanın sığınma, bağlanma, güvenme duygusuna cevap olamamıştır. Özetle deizm Tann’nın varlığını kabul etmekle birlikte onu büyük oranda işlevsizleştirerek insanın hayatından çıkarmıştır. İnsanın etkileşime giremeyeceği bir tanrı anlayışında Tanrı’nın varlığı ile yokluğu arasında hiçbir fark yoktur. Bu sebeple deizm söylem olarak Tanrı’yı kabul etse de, pratikte ateizm ve agnostisizmden hiçbir farkı yoktur.

Deizmin genel düşünceleri ve Tanrı-âlem ilişkisi konusundaki iddialarına bakıldığında İslam’ın öngördüğü ve Kur’ân-ı Kerim’in tasvir ettiği Allah inancıyla uyuşmadığı apaçıktır. Kur’ân-ı Kerim’in anlattığı Allah, “Yerin ve göklerin nurudur” (en-Nûr 24/35) ve “Her an yaratmaktadır” (er-Rahmân 55/29). “O’nun bilgisi dışında yaprak bile düşmez” (el-En’âm 6/59). O, “insanı başıboş bırakmamıştır” (el-Kıyâme 75/36) ve “Kulları üzerinde tasarruf sahibidir” (el-En’âm 6/61); çünkü “İnsana şah damarından daha yakındır” (Kāf 50/16). Bu sebeple deizm İslam açısından ilhat kapsamında olup, küfrü gerektiren bir anlayıştır (bk. İLHAT; KÜFÜR).

Ayrıca bk. AKIL; ALEM; ALLAH; MUCİZE; PEYGAMBER.
Temel islam Ansiklopedisi

BENZER KONULAR:

• Deizm nedir? Deizm dini özellikleri
• Deizmi çürüten deliller
• Deizm nedir? Diyanet
• İslam’ı anlamak
• Siyasi düşünce, tarih boyunca insanların dinî inançlarını nasıl etkilemiştir?
• Tümünü görüntüle.

Deizm nedir? Diyanet

Deist ne demek kısaca

Çeşitli Tanrı Düşünceleri ve Dinler