Genel olarak insanın çeşitli duygu ve düşünceleriyle tutum, tavır ve davranışlarının ifadesi olan dinin ne olduğu ya da nasıl tarif edileceği öteden beri bir tartışma konusudur. Halk arasındaki yaygın kullanımın­ da din kavramı genellikle ‘kutsal’ terimiyle birlikte ele alınır. Öyle ki din, zihinlerde öncelikle kutsal terimini çağrıştırmakta; kutsal alana yönelik duygu ve düşüncelerle tavır ve davranışları ifade etmektedir. Nitekim halk arasında yaygın olarak dinin Allah’tan kaynaklanan ilahi bir yapı ya da kurum olduğu ve çeşitli kutsal değerlerin ifadesi olduğu düşünül­mektedir. Bu bağlamda, ‘din’ terimi sınırlı bir çerçevede kullanılmakta­dır. Örneğin kendilerini yeni ya da müstakil bir din olarak tanımlasalar da çeşitli kişi ya da gruplarca tasarlanan veya sosyal gelişmelere paralel olarak ortaya çıkan bazı akımlar din kapsamında görülmemektedir. Peki, kutsal nedir? Birçok araştırıcı, kutsalın çeşitli tariflerini yapar. Bu ta­riflerde, üzerinde ittifak edilen temel özellikler arasında ‘kutsal’ın sıradı­şılığı, olağanüstülüğü ya da diğer şeylerden farklı bir değer taşıması, bambaşkalığı, bu evrenin dışından gelen bir güç olması gibi anlamlar taşıması dikkat çekmektedir.

Arapça bir kökene sahip olan ve genel olarak belirli inanç sistem­lerini ifade etme doğrultusunda sınırlı bir anlamda kullanılan ‘din’ teri­ minin Arap dilindeki kullanımlarına bakıldığında çeşitli anlamlara geldi­ği görülür. Örneğin Kur’an’da din terimi, “yol, hayat tarzı, hesap günü, kanun, hüküm” ve benzeri anlamlarda kullanılmaktadır. Buna göre din, insanın her türlü inancını, düşüncesini, tavır ve davranışlarını ifade eden, insanın yaşam tarzı ya da yaşamında izlediği yol anlamına gel­mektedir. Diğer taraftan Kur’an, din terimini özel anlamda İslam dini için de kullanmakta ve “Allah katında din (ed-dfn) İslam’dır. “(3 . Al-i İmran, 19) demektedir. Bir diğer ifadesinde ise “Kim İslam’dan başka bir din seçerse bu ondan kabul edilmeyecektir. ” (3. Al-i İmran, 85) diyerek İslam’ın dışındaki dinlere de dikkat çekmektedir. Kur’an’ın bu kullanımı dikkate alındığında, Allah’ın inanan insanlara öngördüğü dinin İslam olarak belirtildiği, ancak bunun dışındaki dinlerin mevcudiyetinin de prensip olarak kabul edildiği aşikardır. Kur’an’ın bu özel kullanımı yine Kur’an’da din terimine yüklenen genel anlamlarla bir arada düşünüldü­ğünde, dinin, insanın bütün yaşamında takip ettiği temel yol, hayat tarzı şeklinde değerlendirildiği ve insana benimseyip takip etmesi için esas­ları Allah tarafından belirlenen bir hayat tarzı olan İslam’ın öngörüldüğü anlaşılmaktadır. Erken dönem Müslüman alimler de eserlerinde dini, Kur’an’daki bu anlama uygun şekilde kullanmışlar ve insanın düşünsel olduğu kadar bireysel ve sosyal yaşamını tanzim eden her türlü hayat anlayışını din olarak ele alıp değerlendirmişlerdir. Başta ‘milel’ ve ‘nihai’ türü eserler kaleme alan yazarlar olmak üzere, dinler tarihine ilişkin eserler veren İslam alimlerinin çalışmalarında insanın düşünce ve inanç sistemini ve her türlü tavır ve davranış kalıplarını belirleyen tüm yaşam modelleri birer dinsel gelenek olarak ele alınıp incelenmiştir. Abdulka­hir el-Bağdad!’nin, el-Fark beyne ‘l-firak başlıklı çalışması buna bir ör­nek olarak verilebilir.

Çeşitli Batı dillerinde religio ya da religion terimleriyle ifade edi len dinin nasıl anlaşılması gerektiği konusunda Batı’da da çeşitli görüş ayrılıkları mevcuttur. Dinle ilgili genelde yaygın olan kanaat, dinin, “in­ sanın tanrı, metafizik alem ya da kutsala yönelik duygu, düşünce ve davranışlarını ifade eden sistem” olduğu yönündedir. Batı’da, Aydınlan­ma döneminden itibaren çeşitli din bilimleri teorisyenlerince dile getiri­len tanımlamalar, din kavramını niteleme konusunda “efradını cami, ağ­ yarını mani” bir tarif değildir. Öncelikle dinin ‘ne’liğine ilişkin bu tanım­lar, Batı kültür dünyasında, insanlığın tanrı, ahiret, metafizik alem ve kutsala yönelik kült ve ritüellerinden oluşan sistemleri ifade etme ama­cıyla yapılmaktadır. Çeşitli Batılı bilim adamları dini tarif ederken örnek olarak ele aldıkları dinsel sistemler ve ilgilendikleri bilim dalları doğrul­tusunda bir din tanımlaması yapmıştır. Bununla beraber yaptıkları ta­nımlamalarda içinde bulundukları toplumun temsil ettiği dinsel gelene­ğin karakteristik özellikleri de önemli rol oynamıştır. Bu çerçevede din tarifinde kimi bilim adamları tanrı kavramını, kimi ruhsal tecrübeyi, ki­ mi aşkınlıkla ilişkiyi, kimi bilim adamları da tapınma ve inancı ön plana çıkarmışlardır. Bütün bu din tanımlamalarında, tarih boyunca tüm in­sanlığın temsil ettiği dinsel yapıyı kapsayıcı bir yaklaşımdan ziyade sı­nırlı bir din tarifinin ön plana çıkarıldığı görülmektedir.

Ancak yapılan bu tariflerin, dinler tarihinin konusuna giren, yer­ yüzünde gelmiş geçmiş tüm dinsel gelenekleri kapsamı içerisine alma konusunda yetersiz olduğu görülmektedir. Zira dinler tarihinde, tanrı ya da aşkın varlık düşüncesine yer vermeyen hatta materyalist bir görüntü­ yü ön plana çıkaran inanç sistemlerinin varlığı bilinmektedir. Nitekim bu nedenle günümüzde bazı bilim adamları haklı olarak, dinin ne oldu­ ğu konusundaki geleneksel Batı kaynaklı tanımlamaların yetersizliğini vurgulamakta ve daha kapsamlı bir din tanımına ihtiyaç duyulduğunun altını çizmektedir.

Gerek günümüzde gerekse başlangıcından itibaren tarihi süreç içerisindeki insanlığın din tecrübesini tanımlayabilecek kapsamlı bir din tarifi, insanla, temsil ettiği dinsel gelenek arasındaki üç önemli ilişkiyi ifade edecek yapıda olmalıdır. Öncelikle her dinsel gelenekte o gelene­ ğe bağlı olan kişinin duygularını, düşüncelerini yönlendiren ve kişinin belirli şeylerin varlığına ya da yokluğuna, doğruluğuna ya da yanlışlığı­ na inancını ifade eden bir yapı vardır. İnancı, yalnızca bazı metafizik ya da aşkın varlıkların var olduğunu kabullenmeyle sınırlamak doğru de­ğildir. Zira metafizik ya da aşkın aleme yönelik bir varlığın veya varlıkla­rın mevcudiyetini kabullenme kadar bunların yokluğunu kabullenme de bir inançtır. Örneğin, islam’da Allah’a inanma, Allah’tan başka hiçbir üstün gücün var olmadığına inanmayı da içermektedir. Aynı şekilde, er­ ken dönem Budizminin tanrı inancı konusunda suskun kaldığı ve tanrı inancından öte insanın yeryüzündeki var oluşuna yönelik düşüncelerin bu dinin temel karakteristiklerinden birisi olarak ön plana çıktığı bilin­mektedir. Yine, insanın içinde yaşadığı aleme ve hayata ilişkin doğru ya da yanlış şeklindeki değerlendirmeleri de inanç sistemi kapsamındadır. Ayrıca her dinsel gelenek, muhatap aldığı insanın tavır ve davranışlarını düzenleme, yaşamını bir düzene sokma hedefini taşır. Bu doğrultuda insanlar, inanç ve düşünceleri ya da doğru ve yanlışa ilişkin değerlen­dirmeleri çerçevesinde kişisel tavır ve davranışlarını belirleme yoluna giderler. Son olarak dinsel gelenekler, bağlısı olan kişi ya da kişilerin di­ğer insanlarla ve toplumla olan ilişkilerini düzenlemeleri konusundaki tutum ve davranışlarını belirler. Böylelikle kişi, gerek etrafındaki insan­larla ve toplumsal yapıyla olan ilişkilerini gerekse sosyal kurumlarını, inanç, düşünceleri, tavır ve davranış kalıpları doğrultusunda belirler.
İnsanlığın yaşadığı ve yaşamakta olduğu din tecrübesiyle ilgili olarak değindiğimiz bu hususlar doğrultusunda dinin,
(i) insanın düşünce ve inanca dayalı değerlendirmelerini içeren zihinsel fonksiyonlarını,
(ii) her türlü tavır ve davranışlarını ve
(iii) insanın diğer insanlarla ilişkilerini ve kurumsal yönünü ifade eden sosyal yapısını belirleyen ve disiplin altı­na alan bir sistem olduğu söylenebilir. Bu şekilde yapılan genel bir din tarifi, insanlığın temsil ettiği tüm dinsel gelenekleri kapsayıcı bir tanımla­madır. Dinin bu genel tanımı, yalnızca düşünce sisteminde tanrı veya tanrılar, metafizik varlıklar ve ahiret gibi değerlere yer veren sistemleri değil, aynı zamanda insana belirli bir düşünce ve yaşam tarzıyla bir ce­maat anlayışı sunan her geleneği kapsamı içerisine alan bir tanımdır.

BENZER KONULAR:

• Din nedeniyle Hayattan soyutlanmak
• Aile ne olur yadım eDin ne olur
• Din nereden öğrenilir? Dinimi kimden öğrenmeliyim
• Hak Din nedir? İslam’dan Başka Hak Din Var mıdır?
• islam’a göre Din nedir kısaca
• Tümünü görüntüle.