HADİSLERLE İLGİLİ KAYNAK ESERLER

Hadisler Hz. Peygamber’den önce dinlenmiş, sonra ezberlenmiş, sonra tedvin edilmiş, daha sonra da tasnif edilmiştir.
Hadisle ilgili eserler tasnif devresi ve tasnif devri sonrası eserleri olmak üzere ikiye ayrılır. Bu dönemlerde yazılan kitapların en meşhur olanlarını bir tasnife tabi tutarak vermeye çalışacağız.

I-TASNİF DEVRİ HADİS ESERLERİ

A-ŞAHIS İSİMLERİNE GÖRE (ALE’R-RİCAL) YAZILAN HADİS ESERLERİ

Şahıs isimlerine göre tasnif edilen hadis kitapları, Müsnedler, Mu’cemler ve Etraf kitaplarıdır. Burada iki gurubu ele alacağız. Etraf kitaplarına ileride değineceğiz.

1-MÜSNEDLER

Müsned türü eserlerde hadisler konularına bakılmaksızın, sahabi ravilerine göre ard arda sıralanır.

a-et-Tayâlisi ( 204/819) ve Müsned’i

Ebu Davud Sülayman b. Davud b. Carud et-Tayalisi

Müsned türü eserlerin ilki olarak bilinmektedir. Bu eser h. VII. asra kadar rağbet görmüştür. Bu eser Ahmed b. Hanbel’in Müsnedi’nin 1/10’ u kadar hadis ihtiva etmektedir. Hadis kitaplarının üçüncü tabakasına dahildir.

b-el-Humeydî (219/834) ve Müsnedi

Ebu Bekr Abdullah b. ez-Zübeyr b. İsa el-Hımeydî el-Esedî

Eser iki cilt halinde tahkikli ve ta’likli olarak basılmıştır.Toplam 179 Sahibiden rivayette bulunulmuştur. Hz. Ebu Bekr ‘den yapılan rivayetlerle başlar.

c- Ahmed b. Hanbel (241/ ) ve Müsnedi

Abbasilerin en parlak döneminde Halife Me’mun zamanında Bağdatta yetişmiştir.

Eserde 700’den fazla sahabeden rivayet edilen 30.000’den fazla hadis yer almaktadır.

Ahmed b. Hanbel bu kitabındaki hadislerin tamamının sahih olduğunu iddia etmemiştir.
Nasuriddin el-Elbani, Müsned’de hadisleri bulunan sahabilere dair bir fihrist yapmıştır. Bu fihrist Müsned’in Beyrut baskısının baş tarafına konmuştur.
Ahmed Abdurrahman es-Saati, Müsned’i hadislerin konularına göre senedsiz olarak yeni bir tertibe koymuş ve bu eserine “el-Fethu’r-Rabbani li Tertibi Müsnedi’l-İmam Ahmed b. Hanbel eş-Şeybani” adını vermiştir. Daha sonra bu eseri, Sa’ati “Bulûğu’l-Emani min Esrari’l-Fethi’r-Rabbani” adıyla şerh etmiştir. Kitabın bundan başka da herhangi bir şerhi yoktur.

2-MU’CEMLER

Hadislerin, sahabe, şüyuh veya beldelere göre, çoğu zaman alfabetik olarak sıralandığı eserlere mu’cem denir.
Mu’cemler ile Müsnedler aynı sisteme sahip olmakla beraber aralarında bir fark vardır. Bu da müsnedler, sahabileri alfabetik sıraya koyup rivayetlerini verirken, mu’cemler, buna ek olarak müellifin kendi hocalarını alfabetik sıraya koymaları ile de oluşur. Yani birincisi senedin sonunu esas alırken diğeri başını esas alır.

et-Taberani (360/971) ve Üç Mu’cemi

Ebu’l-Kasım Süleyman b. Ahmed b. Eyyub et-Taberani el-Mu’cemü’l-Kebir
Bu eser, Aşere-i Mübeşşere’den başlamak üzere, kadın olsun erkek olsun Hz. Peygamberden hadis rivayet ettiği müellife ulaşan sahabelerin alfabetik olarak sıralanması ile oluşturulmuştur. Sadece Ebu Hureyre’nin hadisleri ayrı bir kitapta topladığı için bu esere alınmamıştır.
Eserde kendisinden hadis rivayet edilen sahabi hakkında değişik bilgilere de yer verilmiştir.
Eser, Irak Evkaf ve Vezareti tarafından Hamdi Abdu’l-Mecid es-Silefi’nin tahkik ve tahrici ile 25 cilt halinde basılmıştır.

el-Mu’cemü’l-Evsat
Eser, Taberâni’nin iki bine yakın hocasından rivayet ettiği 30.000 civarında hadisten oluşmaktadır.
Muhammed et-Tahhâ’nın tahkiki ile 6 cilt halinde basılmıştır.

el-Mu’cemü’s-Sağir
Eser, Taberani’inn hocalarından bin tanesinden yapılan birer hadisten oluşmaktadır. Eserin sonlarına doğru bir hocasından birden fazla rivayette bulunduğu da olmuştur.
Eser 2 cilt halinde basılmıştır.

B-KONULARINA GÖRE TASNİF EDİLEN HADİS ESERLERİ (ALE’L-EBVÂB)

Konularına göre tasnif edilen hadis eserleri, musannef, câmi ve sünenlerden oluşur.

Câmiler, bütün dini konularla ilgili hadisleri toplayan en kapsamlı eserlerdir
Sünenler, taharetten vasiyete kadar bütün fıkhi konulara ait merfu’ hadisleri ihtiva eden fıkıh kitapları tertibindeki hadis kitaplarıdır.
Musannefler de sünenlerdeki merfu hadislere ilaveten mevkuf ve maktu hadisleri de ihtiva eden eserlerdir.

Bunun yanında müstedrek , müstehrec ve zevaid türü eserlerin de yazılış şekli açısından bu gurupta yer almaktadır. Bunları ilerde ele alacağız.

1-MUSANNEFLER

a-İmam Malik (179/795) ve Muvatta’

İmam Malik, hükümdar’ın yürürlüğe konmak üzere bir kitap yazması yönündeki teklifini “bizim muttali olmadığımız şeylere başkası muttali olup onları bir araya getirmiş olabilir” diyerek reddetmiştir.
Muvatta, kendinden önceki hadis eserlerinin tertip ve muhtevasını en iyi şekilde yansıtan bir kitaptır.
İmam Malik bu eserinde de önce, Hz. Peygamber’den gelen hadisleri, sonra ashabtan gelenleri, daha sonra da Tabiun’dan gelen âsarı zikretmektedir.
Malik, Medine dışına çıkmadığı için kitabında Medine dışındaki şahıslardan rivayet yer almamaktadır.
Muvatta, Concurdance göre 61 kitaptan oluşmaktadır. Buhari ve Müslimin sahihleri ile birlikte hadis kitaplarının birinci tabakasını meydana getirmektedir.

Şerhleri:

Süyuti, Tenviru’l-Havalik: Muvatta metni ile birlikte 7 cilt halinde basılmıştır

Ebu’l-velid el-Bâci, el-Müntekâ: 7 cilt halinde basılmıştır. Ayrıca Zürkani’nin şerhi de vardır.

b-Abdürrezzak b. Hemman (211/827) ve el-Musannefi

Habibürrahman b. el-Azimî’nin tahkik ve tahrici ile 11 cilt halinde basılmıştır.

Eserde, rical tenkidi, tanıtması ve kelime açıklamalarına hemen hemen hiç rastlanmaz. Bab başlıkları oldukça kısa ve fıkhi yönü ağır basan ifadelerden oluşmuştur.
Müellif, kendi görüşlerine yer vermeden, konuya ilişkin Hz. Peygamberd’en verilen haberleri, sahabi kavillerini ve tabiun fetvalarını sıralamakla yetinir.
Kütübü sitte müellifleri Abdürrezzak’dan hadis rivayet etmişlerdir.
Bu eser üzerine herhangi bir şerh çalışması yapılmamış olup, hadis kitaplarının üçüncü tabakasında yer almaktadır.

2-CÂMİLER

Câmiler dini konuların hemen hemen hepsini kapsarlar. Bu konuların her biri “Kitap” başlığı adı altında ele alınmıştır. Bu bölümler sekiz tanedir: İman, Ahkam veya Sünen, Rikak veya Zühd, Et’ime ve Eşribe veya Âdab, Tefsir, Tarih, Siyer Cihad, Menakıb, Fiten ve Melahim.
Bir eser bu bölümlerden herhangi birini ihtiva etmez ya da eksik olarak ele alırsa cami olmaktan çıkar. Camiler aynı zamanda Sahih adıyla da anılırlar. Buhari ve Müslim’de olduğu gibi.
Tirmizi’nin eseri muhteva itibariyle cami olduğu için camiler arasında ele alacağız.

a-Buhari (256/870) ve Sahihi

Muhammed b. İsmail b. İbrahim el-Buharî

Eser, sahih hadisleri muhtasar bir kitapta toplamak amacıyla tasnif edilmiştir.
Eser Concordanc’e göre 97 kitab 3730 bab ve mükerrerler de dahil 7275 hadisten oluşmaktadır.
Buhari, bab başlıklarını çoğu zaman ayetlerden, bazen hadislerden alıntılar yaparak, bazen de serbest şekilde fakat fıkhi bir anlam taşıyacak ibarelerle tanzim etmiştir.
Eseri 9 ve 8 ciltlik baskıları vardır. Çağrı Yayınevi (İst.)tarafından yapılan baskısının arka tarafına hadislerin alfabetik fihristi de eklenmiştir.

Şerhleri:

Buharinin Sahihi’ne 100’den fazla şerh yasılmıştır. En meşhur olanları şunlardır:

el-Hattabî (338/998), İ’lamü’s-Sünen
Kirmanî (786/1334), el-Kevakibü’d-Derârî
İbn Hacer (852/1448), Fethu’l-Barî
Aynî (855/1451),Umdedtü’l-Karî

Buhari üzerine Zeynuddin Ahmed b. Ahmed Abdullatif ez-Zebîdî tarafında “ et-Tecridü’s-Sarîh li Ehadisi’l-Camii’s-Sahih” isimli bir ihtisar çalışması yapılmış, bu eser Ahmet Naim ve Kamil Miras tarafından Türkçe’ye çevrilmiş ve DİB tarafından neşredilmiştir.

b-Müslim ve Sahihi

Ebu’l-Hüseyn Müslim b. Haccac el-Kuşeyrî

Kütübü sittenin ikinci kitabıdır.
Kitabın orijinalinde bab başlıkları olmayıp daha sonra Nevevi tarafından koyulmuştur.
Müslimin kitabına aldığı hadisler genellikle Buhari’de yer alan merfu hadislerdir. Buhari de bulunmayan 820 merfu hadise daha kitabında yer vermiştir.
Sanki bir sünenmiş gibi Müslim’in Sahihi’nde mevkuf ve maktu hadisler yoktur.
Muslim’in Sahihi 54 kitap, 1322 bab ve mükerrerler dışında 3033 hadis bulunmaktadır.
Müslim Buhari’den hiç hadis rivayet etmemiştir.
Müslim kitabını yazdıktan sonra devrinin münekkidi Ebu’z-Zürâ’ya tashih ettirmiştir.
Kitap, Mehmet Zihni Efendi’nin harekelemesi ile 4 cilt olarak, dip notlar ve 1 ciltlik ilmi fihrist ilavesi ve hadisler numaralanarak 5 cilt halinde Mehmet Fuat Abdulbaki tarafından neşredilmiştir.

Şerhleri:

Müslimin Sahihi’nin 30 civarinda şerhi vardır en meşhur olanları şunlardır:
Kadı İyad (544/1149), İkmalu’l-Mu’lim bi Fevaidi Müslim
Ebu Zekariya yahya b. Şeref en-Nevevî (676/1277), el-Minhâc fî Şerhi Sahihi Müslim ibni’l-Haccac
Müslimin Sahih’i, Mehmet Sofuoğlu tarafından Türkçe’ye terceme, A. Davudoğlu tarafından da terceme ve şerh edilmiştir.

c-Tirmizi (279/892)ve Cami’i (Sünen)

Muhammed b. İsa b. Sevre et-Tirmizi

Tirmizi diğer müelliflerin kitap ismini koyduğu bölümlere “ebvab” başlığını koymuş ve bu ifadeyi “an Rasulillahi Sallalhu Aleyhi ve Sellem” ifadesi ile tamamlamıştır.
Bab başlıklarının oluşturulmasında ayetlerden çok az yararlanmıştır.
Eserde fakihlerin kanaatlerine yer yer de istidlal usullerine , hadislerin sihhat durumlarına-illetlerine ve hadis ricaline dair bilgilere yer verilmiştir.
Tirmizi’nin Cami’i hadis kitaplarının ikinci derecesinde yer alır.
Kitap iki cilt halinde basılmıştır. 4 ciltlik şerhli, 5 ve 10 ciltlik tahkikli ve tahriçli baskıları da vardır.

Şerhleri :

Ebu Bekr Muhammed b. el-Arabi (543/1148), Arızatü’l-Ahvezi alâ Kitabi’t-Tirmizi: 13 ciltten oluşmaktadır.
Muhammed Abdurrahman b. Abdurrahim el-Mübarekfûrî (1353/1934), Tuhfetü’l-Ahvezî Şerhu Cami’i‘t-Tirmizî: 4 ve 8 ciltlik baskıları vardır. Ayrıca bu şerhe ilaveten iki ciltlik bir mukaddime yer almaktadır.
Tirmizini’nin Camii O. Zeki Molla Mehmedoğlu tarafıntan son kısmındaki “ilel” bölümü hariç Türkçe’ye terceme deilşiş ve 6 cilt halinde basılmıştır.

3-SÜNENLER

Sünen, taharetten vasiyete kadar bütün fıkhi konulara dair hadisleri ihtiva eden eserlere denmektedir. Yani, fıkıh bablarına göre tasnif edilmiş, ahkam hadislerini kapsayan kitaplardır.

a-Ebu Davud (275/888)ve Süneni

Süleymen b. el-Eş’as es-Sicistani

Ebu Davud’un şu sözü meşhurdur: “Hayru’l-kelami ma dehale’l-uzne bi dûni iznin”. “Sözün iyisi kulağa izinsiz girenidir”.
Ebu Davud’un Süneni, hadis kitaplarının ikinci tabakasına dahildir.
Kitabın, 4 ve 5 ciltli tahkikli ve tahkiksiz baskıları mevcuttur.

Şerhleri:

Ebu süleyman el-Hattâbî ( 388/988), Me’alimu’s-Sünen. İki cilt olarak basılmıştır.
el-Azimâbâdî. Avnu’l-Ma’bûd Şerhu Süneni Ebi Davud. İbn Kayyim el-Cevziyye’nin ta’liki ile birlikte 14 cilt halinde basılmıştır. Özellikle kelime açıklamalarına yer vermektedir.
Muhammed Hattab es-Subkî ( 1352/1933), el-Menhalü’l-Azbi’l- Mevrud şerhi Süneni Ebi Davud. Eser 10 cilt halinde basılmış olup dört mezhebin görüşlerine mümkün olduğunca yer verilmiştir.
Halil Ahmed es-Sehârenfûri (1346/1927), Bezlu’l-mechûd fî Halli Ebi Davud. Eser Muhammed Zekeriyya el-Kandehlevî’nin ta’likiyle birlikte 20 cilt olarak basılmıştır. Bu şerh özellikle Hanfi Mezhebi esas alınarak hazırlanmıştır.
Ebu Davud’un Süneni Türkçe’ye de terceme dilmiştir.

b-Nesâî (303/915) ve Süneni

Eserin diğer bir ismi de el-Mücteba’ dır.
Mücteba Sünenler içinde en az zayıf hadis ve cerh edilmiş ravisi bulunan kitap olarak bilinir. Bunun için Sahihayn’dan sonra üçüncü kitap olması gerektiğini söyleyenler olmuştur.
Sünen 51 kitap ve 2400’e yakın bab içinde, yer yer “nev” kelimeleriyle açılmış alt başlıklardan oluşmaktadır. Bu tür başlıklar daha çok ihtilaf edilen konularda kullanılmıştır.
El-Mücteba hadis kitaplarının ikinci tabakasında yer almakatdır.
Eser 8 cilt halinde Suyutî (911/1505)’nin “Zehru’r-Rubâ ale’l-Mücteba” adlı şerhi ve Mmuhammed b. Abdülhadi es-Sindî (1136/1724)’nin haşiyesiyle birlikte basılmıştır.
Eser üç kişilik bir heyet tarafından Türkçe’ye terceme rdilmiştir.

c-İbn Mâce (273/886) ve Süneni

Ebu Abdullah Muhammed b. Yezid el-Kazvini

İbn Mace’nin Süneni , Mukaddime hariç, 7 kitab, 1515 bab, 4341 hadisten oluşmaktadır.
Eser Haydar Hatiboğlı tarafından Türkçe’ye terceme edilmiştir.

Şerhleri:

Süyûtî-Mibâhu’z-Zücâc alâ Süneni İbn Mace
Abdulğani ed-Dihlevi- İncâhu’l-Hâce

d-Darimî (255/868) ve Süneni

Ebu Muhammed Abdullah b. Abdirrahman et-Temihî es-Semerkandî

Eser, Arapların İslam öncesi bazı tatbikatları, Hz. Peygamberin sireti, hadislerin yazıya geçirilmesi ve ilmin fazileti ile ilgili hadislerden oluşan 163 sayfalık uzun bir giriş ve 23 kitaptan meydana gelmektedir. 2 cilt halinde basılmış olan kitapta 1403 bab 3500 hadis yer almaktadır
Darimi’nin süneni, mukaddimesinin dışında taharetten vasiyete kadar uzanan fıkhi kısımları, fıkıh kitaplarındaki sıralanışa göre ihtiva etmektedir. En sonunda da Fedailül-Kur’an’a ait bir bölüm yer almaktadır.
Esere Muhammed Naim Ata tarafından yazılmış “el-Hallü’l-Müdellel” adlı şerhin yarısı basılmıştır.
Eser Abdullah Aydınlı tarafından Türkçe’ye terceme edilmiştir.

d-Darekutnî 385/995) ve Süneni

Ebu’l-Hasen Ali b. Ömer

Darekütnî, süneninde mevsukiyetine inandığı hadisleri değil, illetli hadisleri bir araya getirmeye ve hadislerin çeşitli isnad ve rivayetlerini vermeye gayret etmiştir. Örneğin, kitabının ilk hadisi olan “ su iki kulle miktarına ulaşınca onu hiçbir şey kirletemez” hadisinin 5 değişik rivayetine ait 40 farklı isnad zikretmiştir.
Eser, te’lif amacına uygun olarak, zayıf, hatta mevzu hadis ihtiva ettiği için Kütübü Sitte dışında bırakılmıştır.
Eser Şemsü’l-Hak el-Azimâbâdî’nin “et-Ta’lîku’l-Muğni ale’d-Dârekutnî”’si ile birlikte 4 cilt olarak basılmıştır. Bu baskıda her babın numaraları kendi aralarında birden başlayan numaralarla gösterilmiştir.

e-el-Beyhakî (458/1066) ve Sünenü’l-Kübra’sı

Ahmed b. el-Hüseyn
Bilinen hadis kitapları içinde en çok hadis rivayetinin bulunduğu kitaptır.
Eserde fıkhi meseleler açıklanır ve delil olarak ayet ve hadislere yer verilir.
Eserdeki hadislerin çoğunluğu, el-Um, Süneni Ebi Davud ve Sünenî Darekutnî gibi musannef eserlerden nakledilmiştir.
Bu eserde , Sahabe, Tabiun ve sonraki devir imamlarından yapılmış nakiller (el-âsâr), başka eserlerden çok daha fazla yer almaktedır. Aslında sünenlerde merfû eserlerin rivayeti esas olduğu için bu eserde sünen çizgisinin dışına çıkılmıştır.
Eser üçüncü dereceden hadis kitabı sayılıp, İbnu’t-Turkmâni diye meşhur Hanefi alimi el-Mardinî’nin Beyhaki’ye itirazlarını dile getirdiği “el-Cevherü’n-Nakiyye fi’r-Reddi ale’l-Beyhakî” ‘si ile birlikte (sayfa altında) 10 cilt olarak basılmıştır.

II-TASNİF DEVRİ SONRASI ESERLERİ

A-ŞERH NİTELİĞİ BULUNMAYAN ESERLER

1-İSTİDRAK VE İSTİHRAC TÜRÜ ESERLER

İstidrak, önceden gözden kaçmış bir şeyin hatırlanması, yapılmış bir yanlışın düzeltilmesi, eksik bir bilginin tamamlanması demektir. Edebiyat terimi olarak da, tetimme, tekmile , zeyl, ek, lahika anlamlarına gelir.
Müstedrek ise; önceki bir muhaddis musannifin şartlarına uygun olmasına rağmen, herhangi bir sebeple eserinde yer alamamış olan hadislerin bir başkası tarafından toplanması neticesinde meydana gelen yeni eserdir.
İstihrac, herhangi bir hadis kitabındaki hadisleri başka senedlerle yeni bir kitapta toplama çalışmasıdır. Bu yolla meydana getirilmiş eserlerin genel adı da müstahrecdir. Bu tür bir çalışma hadissin değişik senetlerinin ortaya konmasıyla “garib” diye nitelenen hadislerin gariplikten kurtulmasını ve sahih hadislerin sıhhatinin pekiştirilmesini sağlar.
Müstedrekler ve müstahreçler daha ziyade Buhari ve Müslimin Sahihleri üzerine yoğunlaşmıştır.

a- el-Hakim ve El-Müstedrek’i

Ebu Abdillah Muhammed b. Abdillah

Eser, Buhari ve Müslim’in Sahihleri üzerine yapılmış bir çalışmadır. Müellif, Buhari ve Müslim’in şartlarına uygun olduğu halde kitaplarında bulunmayan hadislerin yanında kendisine göre sahih kabul ettiği hadislere de eserinde yer vermiştir.
Eser, Zehebî’nin telhisi ile birlikte basılmıştır.

b-Müstehrecler

el-ismailî( 371/982)- Müstehreç: Buhari üzerine yapılmıştır.
El-Burkânî- Müstehrec-Buhari üzerine yapılmıştır.
Ebu Avâne (316/928)-Müstehrec: Müslim üzerine yapılmıştır.
Ebu Nuaym (43071038)-Müstehrec: Sahihan üzerine yapılmıştır.

Müstehreclerin pratikte önemli bir faydası yoktur.

2-ÖZEL SİSTEMLE MEYDANA GETİRİLMİŞ ESERLER

a- el-Beğavî (516/1122) ve Mesâbihu’s-Sünne’si

Ebu Muhammed el Hüseyn b. Mes’ûd el-Ferrâ el-Beğavî

Eser, Kütübü Sitte ve Darimi’nin sünenindeki hadislerden seçme yepılarak oluşturulmuştur.
Eserde, hadisler senedsiz olarak yer almaktadır. Bazen, sadece, hadisi Hz. Peygamber’den rivayet eden sahabenin ismine yer verilmiştir.
Eser, sünen tertibinde olup, 4931 hadis ihtiva etmektedir. 1987 de Beyrut’ta tahkikli olarak basılmıştır.

b-et-Tebrîzî (737/1336) ve Mişkâtü’l-Mesâbîh’i

Ebu abdullah muhammed b. Abdullah Hatib

Eser, Mesabih üzerine yapılmış bir çalışmadır.
Mesabih üzerine 1511 hadis ilave edilmiş ve hemen hemen her bab üç fasla çıkarılarak yazılmıştır.
Eser, en son Muhammed Nasuriddin el-Elbani’nin tahkiki ile Beyrut’ta 1979’da basılmıştır.
Elbani eserin sonunda hadislerin alfabetik fihristini vermiştir. İlk kelimesi bilinen hadisin bulunması oldukça pratik ve kolaydır.

3-DERLEME (CEM) NİTELİĞİNDEKİ HADİS ESERLERİ

Temel hadis eserlerinin tasnifinden hemen sonra gündeme gelen bir çalışma türü de ayrı müelliflerce ayrı amaçlarla meydana getirilmiş eserlerdeki hadisleri bir araya toplamak süretiyle geniş çaplı kitaplar telif etmek olmuştur. Bu çalışma Buhari ve Müslim’in Sahihlerini bir araya getirmekle başlamış, daha sonraları Kütübü Sitte ve hatta bütün hadis külliyatındaki eserleri bir araya getirmeye kadar uzanmıştır.

a-İbnü’l-Esir el-Cezerî (606/1209) ve Cami’ul-Usul li Ehâdîsi’r-Rasul

Eser Kütübi Sittede İbn Mace’nin süneninin yerine Malik’in Muvatta’ı konulmak suretiyele meydana getirilmiştir.
Müellif eserini, mebâdi, mekasıt ve havâtim diye isimlendirdiği üç bölüme ayırmıştır.
Mebadi bölümü 25-205 sayfaları arasında yer alan mukaddime ve hadis usulünden oluşmaktadır.
Eserde sahabi raviler dışındaki bütün raviler hazfedilmiştir. Hadisi hangi kitaptan aldığını da rumuz ve sonunda da ehracehu …Buhari, Müslim vb…….ifadesi ile belirtmiştir.
Eser, alfabetik bir sisteme sahiptir. Ancak, alfabetik sistem hadis metinlerinde değil kitap (bölüm) isimlerinde uygulanmıştır. Kitap isimleri de kelimenin asli harflerine göre değil asli ve ya zaid olsun görünen ilk harfine göre tanzim edilmek suretiyle iyice pratik hale getirilmiştir. Müellif böyle kolaylaştırılmış bir sistem benimsemesini de hadis kitaplarının avam- has, alim-cahil herkes tarafından okunmakta olması ve herkesin kelimenin asli harfinin hangisi olduğunu bilemeyeceği ihtimaline bağlı olduğunu söylemiştir.
Alfabetik sistemde, konusu itibariyle herhangi bir bölüme giremeyen hadisler, bir ek olarak “kibu’l-lavahik” adıyla eserin sonuna eklenmiştir.
Eser, Abdulkadir el-Arnavud’un tahkiki ile 11 cilt halinde basılmıştır.
Abdurrahman b. Ali tarafından “Teysiru’l-Vusul ilâ Câmi’i’l-Usul” adıyla ihtisar edilmiş ve bu ihtisar İ. Canan tarafından terceme edilmiştir.

b-Ali el-Müttakî (911/1505) ve Kenzü’l-Ummâl’i

Kenzü’l-Ummal, Suyuti’nin “Cem’l-Cevami’, el-Camiü’s-Sağir ve Ziyâdâtü’l-Cami’ adlı eserlerini bab sistemine aktarılıp kitap isimlerinin alfabetik sıraya koyulmasıyla oluşturulmuştur.

c-M. Ali Nasıf ( 1928) ve Tâcu’l-Cami’

Müellif, Ezher Üniversitesi alimlerinden olup, esrini, Buhari, Müslim, Ebu Davud, Tirmizi ve Nesai’nin kitaplarından seçilmiş hadislerden oluşturmuştur. Müellif, bu beş kitapta hadis bulamadığı konulara dair rivayetleri, Hanbel’in Müsned’i Malik’in Muvatta’ı, İbn Mace’nin Süneni ve Hakim’in Müstedrek’inden tamamlamıştır.
Eser, fıkıh kitapları tertibinde yazılmıştır.
Müellif bu eserini “Ğayetü’l-Me’mûl Şerhu’t-Tâci’l-Cami’ li’l-Usul” adıyla şerh etmiştir.
Eser, 5 cilt halinde Mısırda basılmış ve Bekir Sadık tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir.

4-ZEVAİD KİTAPLARI

Zevaid kitapları, bir kitabın bir başka hadis eseri ile karşılaştırılıp birincinin ikinciden fazla olarak ihtiva ettiği hadislerin bir araya getirilmesi sonucu oluşan kitaplardır. Bu karşılaştırma her zaman iki kitap arasında olmaz. Bazen bir hadis kitabının bir den çok kitapla karşılaştırılması yapılır ve onlardan farklı ve fazla olarak ihtiva ettiği hadisler tespit edilir:
Diğer çalışmalarda olduğu gibi bu tür çalışmalarda genellikle Kütübü Sitte üzerine yapılmış olup, bab sistemine göre dizayn edilmişlerdir.

a-el-Heysemi (807/1404) ve Mecmeu’z-Zevâid’i

Hafız Nurettin Ebu’l-Hasen
Müellif önce Bezzar, Abu Ya’lâ ve Ahmed b. Hanbel’in Müsnedi ile Taberânî’in üç Mu’cemi’nin Kütübü Sitte’ye zevaidini tespit etmiş daha sonra Hocası Irakî’nin teklifi ile senedleri hasfederek bu altı kitabı “Mecme’u’z-Zevâid ve Menbe’u’l-Fevâid” adıyla bir araya getirmiştir.
Eser 10 cilt halinde basılmış bulunmaktadır.

b-İbn Hacer ve el-Metâlibu’l-Âliye’si

Eser, Tayalisi, Humeydi, İbn Ebi Ömer el-Adeni, Müseddet b. Müserhed, İbn Meni’, İbn Ebi Şeybe, Abd İbn Humeyd ve İbn Ebi Usame’den oluşan 8 musannıfa ait müsnedlerin Kütübü Sitte’ye zevaidini ihtiva etmekte olup 4702 hadisten oluşmaktadır.

5-BELİRLİ KONULARA AİT ESERLER

Bu tür eserlerde özellikle va’z, sohbet ve konferanslarda söz konusu olabilecek sünnet malzemesi bir araya getirilmiştir. Konuların terğib ve terhib yönüne gereken ağırlık verilmiştir. Halk eğitimi ve cemaatin yetiştirilmesi için oldukça önemelidir.

a-Buhari ve Edebü’l-Müfred’i

Buhari, bu eserinde ahlak ve âdaba ait hadisleri bir araya toplamıştır.
Esere Hintli Fazlullah el-Gılâni iki ciltlik bir şerh yazmış ve fihristler hazırlamıştır.
Eser Fikri Yavuz tarafından “Ahlaki Hadisler” adıyla Türkçe’ye terceme edilmiş ve bu tercemede şerhinden de faydalanılmıştır.

b-el-Münzirî ve et-Terğib ve’t-Terhîb’i

Eser, derleme hadislerin sıhhat dereceleri hakkında açıklama yapması açısından önemlidir.
Eserde, bir konunu önce terğib (teşvik), sonra terhib (uyarı) yönününü belirten hadisler verilmiştir. Bu sisteme kitabın başından sonuna kadar uyulmuştur.
Eserdeki hadisler başta Kütübü Sitte olmak üzere bir çok kitaptan derlenmiştir.
Eser Türkçe’ye terceme edilmiş, İbn Haacer tarafından yapılan “Tehzibü’t-Terğîb ve’t-Terhib” isimli telhisi de Türkçe’ çevrilmiştir.

c-Nevevi ve el-Ezkâr’ı

Eserin uzun ismi “Hilyetü’l-Ebrar ve Şiaru’l-Ahbâr fî Telhisi’d-Deavâti ve’l-Ezkâri’l-Müstehabbe fî’l-Leyli ve’n-Nehar” dır.
Eserde senetler atlanarak, dua ve zikirle ilgili hadisler ele alınmıştır. Eserde zikredilen hadislerin sıhhat dereceleri hakkında bilgi verilmektedir.
Müellif, hadis, fıkıh, önemli kaideler ve tasavvufla ilgili baplar açıp okuyucuyu tatmin etmeye çalışmıştır.
Hadisleri Ebu Davud, Tirmizi Nesai’den seçmiş, çok azını da diğer meşhur kitaplardan almıştır.
Eser büyük ilgi görmüş ve üzerinde değişik çalışmalar yapılmıştır.
En önemli şerhi, İbn Allan es-Sıddîkî’nin “el-Fethu’r-Rabbâniyye ale’l-Ezkâri’n-Neveviyye”sidir.

Nevevi’nin bunun dışında bu grupta ele alabileceğimiz “Riyazü’s-Salihin” adlı eseri de önemlidir. Bu eser, M. Yaşar Kandemir, İ. Lütfi Çakan ve Raşit Küçük tarafından Riyazü’s-Salihin Peygamber’den Hayat Hikayeleri adıyla Türkçe olarak 8 cilt halinde şerh edilmiştir (Erkam Yayınları).

6-KIRK HADİSLE İLGİLİ ESERLER

“Ümmetim için dini mevzulara dair kırk hadis hıfzedeni Allah Taala kıyamet gününde fakihler ve alimler arasında diriltir”. Hadisinin etkisiyle yazılan bu türe ait en önemli kitap Nevevi’nin Erbeûn’udur.

7-ALFEBETİK HADİS ESRELERİ

a-Suyuti ve Camiü’s-Sağir’i

Eser, kısa ve özlü hadislerden oluşmakta olup, ahkam hadislerine hemen hemen yer verilmemiştir.
Osmanlı ulamasının büyük rağbetini görmüştür.
Eserde hadisler ilk kelimelerine göre alfabetik olarak sıralanmıştır. Sened kısmı hazfedilmiştir.
Hadis metinlerinden sonra hadisin bulunduğu kaynaklar birier işaretle gösterilmiştir. Örneğin ( te) harfi Tirmizi için kullanılmıştır.
Eser bir çok kez basılmış ve şerh edilmiştir. Şerhleri arasında Abdurrauf el-Münâvî (1032/1623)’in “Feyzü’l-Kadir Şerhu’l-Camiu’s-Sağir”’i önemlidir. Bu şerhte hadis metinleri rakamlı ve harekeli olarak sayfa başlarında verilmiştir. 6 cilt halinde basılmıştır.

b- Gümüşhanevi (1311/1893) ve Ramüzu’l-Ehadis’i

Ahmed Ziyaeddin

Eser 33 kaynaktan derlenerek ve hadislerin senedleri hasfedilerek yazılmıştır.
Ahkam ve dinin asıl konularını ihtiva eder.
Suyuti’nin eserinde olduğu gibi hadisler alfabetik olarak dizayn edilmiştir.
Eserde uydurma olanlar da dahil her türlü hadisin sıhhat durumlarına işaret edilmiş ve alındığı kaynaklar gösterilmiştir.
Eser yazar tarafından, “Levâmiu’l-Ukûl” adıyla şerh edilmiş ve 5 cilt halinde basılmıştır.
Ramüzü’l-Ehadis, Abdülaziz Bekine ve Naim Erdoğan tarafından ayrı ayrı Türkçe’ye terceme edilmiştir.

8-HALK DİLİNDE HADİS DİYE DOLAŞAN SÖZLELE İLGİLİ ESERLER

a-es-Sahavî (902/1496) ve el-Makasidu’l-Hasenes’i

Muhammed b. Abdirrahman

Eser, Abdullah Muhammed es-Sıddik’in tahkik ve ta’liki ile basılmış olup, 1356 sözü alfabetik olarak incelemeye tabi tutmuştur.
Her söz, baş taraftaki sıra rakamını takip eden “hadis” kelimesi ile başlamaktadır. Metnin peşinden de niteliği ile ilgili açıklamalar gelmektedir.
Alfabetik olarak incelenen sözlerin kitabın sonunda konularına göre alfabetik bir fihristi oluşturulmuştur.

b-el-Aclûni ve Keşfu’l-Hafâ’sı

Eser temelde el-Mekasidü’l-Hasene’ye dayanmaktadır. Ancak bu eserdeki uzun senet nakilleri kısaltılarak alınmıştır. Sadece hadisi kitabına alan müellif ve sahabi raviye işaret edilmiştir.
Eser 2 cilt halinde matbu olup, 3281 sözü incelemektedir. Yazar rakamlardan sonra sözleri parantez içinde alfabetik olarak tetkike tabi tutmaktadır.
Eserin sonunda, eserde yer alan sözler konularına göre alfabetik bir fihriste tabi tutulmuştur.

9-HADİS DİYE UYDURULMUŞ SÖZLERLE İLGİLİ ESERLER

Olumsuz boyutları bulunduğu için uydurma hadislerle ilgili bir çok çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalar, M. Yaşar Kandemir tarafından “Mevzu Hadisler” adlı bir çalışmayla ele alınmıştır.

a-İbn Arrâk (963/1556) ve Tenzîhu’ş-Şeria’sı

Ebu’l-Hasen
Eserin asıl ismi “Tenzihü’ş-Şeriati’l-Merfua ani’l-Ahbari’ş-Şeriati’l-Mevzua” dır.

Eser uydurma hadisleri bablara ayırarak tanıtan önemli bir kaynaktır.
Eser Kanuni Sultan Süleyman’a sunulmuş ve 2 cilt halinde basılmıştır.

b-Ali el-Kari (1014/1605) ve Mevzuat’ı

Nurettin Ali b. Sultan Muhammed el-Herevî

Eserin asıl adı “el-Eserü’l-Merfua fi’l-Ahbâri’l-Mevzu’a”dır.
Eserde halk arasında hadis diye dolaşan hadislerden sadece mevzu ve asılsız olanları bir araya getirilmiştir. Uydurma olduğu ihtilaflı olan hadisler kitaba alınmamıştır.
Eserde alfabetik sıralama söz konusudur.
Eser, “Mevzuat-ı Aliyyi’l-Kari” adıyla İstanbul’da basılmış, Ahmed Serdaroğlu tarafından Tükçe’ye terceme edilmiştir.

Bu konuda, Ali el-Karini’nin el-Mevzuatı’s-Suğra ( el-Masnu’ fî Ma’rifeti’l-Hadisi’il-Mevzua’) adlı bir eseri daha bulunmaktadır.

B-ŞERH NİTELİĞİNDEKİ ESERLAR

1-eL-Hattabi (338/998) ve Mealimü’s-sünen’i

Ebu süleyman Ahmed Muhammed b. İbrahim

Eser, Ebu Davud’un şerhi olup, ilk şerh olma özelliğini taşımaktadır.
Eserde her hadis ele alınmaz. Sadece açıklanmasına ihtiyaç duyulan hadis ve kelimeler şerh edilmiştir.
Hadisler arasındaki cem ve telifin nasıl yapılacağına dair bilgiler ve uygulamalar yer almaktadır.
Açıklamalar esnasında belli bir mezhebin görüşü esas alınmamıştır.
Eser gerek müstakil olarak gerekse Ebu Davud’un Süneni’nin sayfa altlarına konulmak suretiyle basılmıştır.
Hattabi bu eserinin yazımını bitirdikten sonra Buhari’nin Sahihine de A’lâmu’s-Sünen adıyla ilk şerhi yazmıştır.

2-el-Beğavî (516/1122) ve Şerhu’s-Sünne’si

Müellif döneminin insanlarının fıkıh kitaplarına aşırı düşkünlük göstermeleri üzerine bu eseri kaleme almıştır.
Eser herhangi bir kitabın şerhi değil hadis kitaplarından seçilen sünnet malzemesinden oluşmaktadır.
Eserde inanç esaslarından güzel ahlaka kadar bir çok konuya yer verilmiş ve Sahabe Tabiun ve müctehit imamların görüşleri topluca verilmiştir..
Eser bab sistemine göre yazılmış olup genelde Buhari’nin bablarından iktibaslar yapılmıştır.
Eser 16 cilt halinde tahkikli bir şekilde basılmıştır. Hadisler harekeli olup, fıkıh kitapları dizaynına göre sistematize edilmiştir. 16. cilt tamamen hadislerin ilk harflerine göre oluşturulan alfabetik fihristten oluşmaktadır.

3-en-Nevevi ve el-Minhâc’ı

Eser Müslim’in Sahihi’nin şerhidir.
Eserde, usul ve furua ait hükümler, âdab, kavaid-i şeriyye, luğavi manalar ve şahıs isimlerinin zaptı, ricale ait bilgiler hadisler arasındaki cem vs. konularda bilgiler yer almaktadır.
Eser gerek müstakil olarak gerekse Kastallani’nin Buhari şerhi İrşadü’s-Sari kenarında bir çok kez basılmıştır.

4-Buhari Şerhleri

a-İbn Hacer ve Fethu’l-Bari’si

Eserin başında 10 fasıldan oluşan bir mukaddime vardır. Bu mukaddimede Buhari’nin söz konusu eserinin bir kritiği yapılmıştır.
Eserin en yeni baskısı mukaddime dahil 14 cilttir.

b-el-Aynî (855/1451) ve Umdetü’l-Kari’si

Ebu Muhammed Mahmud b. Ahmed

Eserin yazımında İbn Hacer’in şerhinden de istifade edilmiştir.
Eser nakil ve tahkik yönünden Buhari şerhlerinin en hacimlisi, tetkik ve inceleme yönünden en derli toplusudur. Hadisleri hemen hemen bütün yönleriyle açıklamak amacıyla yazılmıştır.
Eser Hanefi mezhebine göre yazılmıştır. 10 ve 25 ciltlik baskıları bulunmaktadır

c-el-Kastallânî (851/1447) ve İrşâadu’s-Sâri’si

Eser Buhari’nin nusha farklarına ait taşıdığı işaretler ve Sahih’in rivayetlerinin tenkidi bakımından önemlidir.
Eser, kenarında Nevevi’nin Müslim şerhi ile birlikte 10 cilt halinde, son olarak da 15 cilt halinde basılmıştır.
Bu üç şerhin dışında Buhari’nin, Kirmanî ve Enverü’l-Keşmirî şerhi de önemlidir.

5-Ali el-Kari ve Mirkatu’l-Mefatih’i

Eser müellifin uydurma hadislerle ilgili yazdığı Mişkâtu’l-Mesâbih’in şerhidir.
Eserde, reycilikle bilinen Hanefi ekolünün delillerinin savunuculuğu yapılmıştır.
Hanefi alimler bu eserden çokça yararlanmışlardır.
Eser 5 cilt olarak basılmıştır. 10 ciltlik yeni baskısı da yapılmıştır.

6-el-Azimâbâdî ve Avnu’l-Ma’bud’u

Eser, Ebu Davud’un Sünenin’de geçen hadislerin, herhangi bir tercih yapılmadan ve mezhep delillerini zikretmeden, manalarını anlamaya imkan vermek, çok zaruri olan yerlerde gerektiği kadar izahda bulunmak maksadıyla kaleme alınmıştır.
Eserde, Sünen’in metni harekeli olarak sayfa başlarında ayrıca verilmiştir. Bablar ve hadisler de sıradan harekelenmiştir. Buna göre Ebu Davud’un Sünenin’de 5252 hadis bulunduğu görülmaktadir.
Eser, Abdurrahman Muhammed Osman’ın tahkiki ve İbn Kayyim el-Cevziyye’nin şerhi ile birlikte 14 cilt halinde basılmıştır.

7-es-Sehârenfûrî (1346/1927) ve Bezlü’l-Mechûd’ü

Halil Ahmed b. Mecid
Eserde, Ebu Davud’un metni harekesiz olarak sayfa başlarında verilmiştir.
Eser 10 ve 20 cilt halinde Muhammed Zekeriyya’nın ta’liki ile birlikte birkaç basılmıştır.

8-el-Mubarekfûrî (1353/1935) ve Tühfetü’l-Ahvezî’si

Muhammed Abdurrahman b. Abdurrahim

Eser Tirmizinin şerhidir. Müellif şerhe başlamadan önce iki ciltlik bir mukaddime yazmıştır. Mukaddime iki baba ayrılmış olup; birinci babında hadis usulu ve hadis tarihi hakkında bilgi verilmekte, ikinci babında da Tirmizi’nin Cami’inin bütün özellikleri tanıtılmıştır.
Eser 10 cilt, mukaddimesi de 2 cilt halinde basılmıştır.

9-Muvatta Şerhleri

Muvatta üzerine çok sayıda şerh yazılmıştır. Bunlardan en önemlileri şunlardır.

a-el-Bâci (494/1100) ve el-Münteka’sı

Ebu’l-Velid Süleyman b. Halef
Eserde, hadis senedlerini, hadisle ilgili bütün meseleleri ve muhaliflerin görüşlerini ve delillerini zikretme yoluna gidilmemiştir. Sadece hadis ve onunla ilgili temel meseleye yer verilmiş, bazen de meseleye uygun detaya işarette bulunulmuştur.
Eser Maliki mezhebine göre kaleme alınmış olup 7 cilt halinde basılmıştır.

b-Süyuti ve Tenviru’l-Havâlik’i

Eser bir mukaddime ile başlamaktadır. Eserde daha çok Maliki ulamanın görüşleri zikredilmek suretiyle hadisler açıklanmıştır. Sayfa başlarında da Muvatta’nın metni yer almaktadır. Eserin sonunda da Muvatta ricali ile ilgili bir bölüm yer almaktadır.

c- ez-Zürkânî (1122/1710) ve Şerhu’l-Muvatta’ı

Muhammed b. Abdulbaki b. Yusuf

Eser, İmam Malik ve Muvatta’ı hakkında tanıtıcı bilgiler veren 12 sayfalık bir mukaddime ile başlamaktadır.
Eserde, hadislerin tahrici, kitap ve musannif ismi verilerek yapılmakta, rivayet farkları gösterilmekte, daha çok Maliki anlayışa göre terciklerde bulunulmaktadır. Bazen de diğer mezheplerin görüşlerine işaret edilmektedir.
Eser, hadis ilmi usulleri açısından kaleme alınmış, fıkhi neticelere işaret eden bir şerh görünümünde olup, 5 cilt halinde basılmıştır.

C-HAŞİYE VE TA’LİKLER

Haşiye, bir metin ve ya şerhin muğlak yerlerini izah etmek için, “kavluhu” ifadesiyle başlayan açıklamalardan oluşan kitaptır. Şerhte, şerhe dilen kitabın bütün ifadelerini sıradan açıklamak söz konusu olduğu halde haşiye de böyle bir zorunluluk yoktur. Bir kitabın kenarına yazılan, içindeki ibarelerle ilgili mülahazalara da haşiye denir.
Hadis tarihinde Sindî Kütübü Sitte üzerine yazdığı haşiyelerle ünlüdür.
Osmanlı’nnın son döneminde yeni eser te’lifi yerine eski kitaplara haşiye yazma yoluna gidilmiştir. Bu, ders kitabı olarak okutulan metinler üzerinde daha yoğundur. Bu işlem ilmi hayattaki canlılığı öldürmüştür.
Ta’lik ise; herhangi bir eserin muhtevasının bazı kısımlarını tashih, izah veya tafsil maksadıyla sayfa kenarlarına veya sayfa altlarına (hâmiş) yazılan veya müstakil bir risale ya da kitapta toplanan düşünceler, notlardır. Ta’lik haşiyeden daha seyrek olarak dile getirilen mülahazalar demektir. Ta’likte bazı düşüncelerin asıl metne ilavesi de söz konusudur.
Hadis tarihinde şerh üzerine yapılmış şerhlerde mevcuttur. Ali el-Kari’nin, İbn Hacer’in Nuhbe şerhi Nüzhetü’n-Nazar’ı üzerine yazdığı şerh böyledir.

D-HADİS LUGATLERİ (GARÎBU’L-HADİSLER)

Hadislerin anlaşılması için ortaya konan ilk eserler “garibu’l-hadis” genel adını taşıyan hadis lügatleridir.
Garibu’l-hadisler, sadece kelime açıklamaları yapan özel şerhlerdir.
Bu konuda ilk çalışmayı Ebu Ubeyde Kasım b. Sellam (223/838) yapmıştır. Eser alfabetik olarak hazırlanmadığı için kullanıma müsait değildir.
İkinci eser de İbn Kuteybe (276/889)’nin “Garibü’l-Hadisi”dir. Eserde Sahabe’den başlamak suretiyle hadislerdeki garip kelimeler tek tek açıklanmıştır. 3 cilt halinde basılmıştır. Sonuna eklenen fihrist kullanımı kolaylaştırmıştır.
Bu konuda en çok meşhur olan iki eser ise şunlardır:

a-ez-Zemahşerî (538/1143) ve el-Faik fî Ğaribi’l-Hadis’i

Konuya ilişkin eserlerin en meşhurlarındandır.
Kelimler, birinci ve ikinci harfe göre alfabetik olarak sıralanmıştır.
Eser, pratiklik açısından tam bir kolaylık sağlayabilmiş değildir.

b- İbnü’l-Esîr el-Cezerî (606/1209) ve en-Nihaye fî Ğarîbi’l-Hadîs’i

Eser, kendinden önceki türlerinden yararlanılarak hazırlanmıştır. Bu yüzden muhteva ve metot açısından bu türün en mükemmel ve yararlanılması en kolay olanıdır.
Eserde kelimelerin kullanımında şahitler getirmenin yanında yer yer ahkama da işaret edilmiştir.
Eser değişik zamanlarda basılmıştır. Mahmut Muhammed et-Tanâhi’nin tahkiki ile 5 cilt halinde yapılan baskısı modern fihristler de ihtiva etmektedir.

III-HADİS USULÜ ESERLERİ

A-MÜTEGADDİMUN’A AİT HADİS USULU ESRLERİ

1-er-Ramehürmüzî (360/971) ve el-Muhaddisü’l-Fâsıl beyne’r-Ravî ve’l-Vâ’i’si

Eser hadis usulü eserlerinin ilkidir.
Accac’ın 148 sayfalık mukaddimesinden sonra müellifin ön sözüyle başlayan eser, bablar halinde devam etmektedir. İlk bab Sünnet nakledenlerin faziletine ayrılmıştır. 904 paragraftan meydana gelen kitabın son babı, ilk musanniflerin listesini vermektedir.
Eser usul konularının tamamını ihtiva etmemektedir.
Eserde daha çok sened ile ilgili özellikler, hadis öğrenim metotları ve teknik konular yer almaktadır.

2-el-Hakim en-Neysâburî ve Ma’rifetu Ulûmi’l-Hadis’i

“Ulumu’l-hadis” teriminin ilk kez kullanıldığı eser, 52 nev’den oluşmaktadır. Konuların işlenmesinde yer yer müellifin görüşüne de rastlanmaktadır.

3-Hatib el-Bağdadî ve el-Kifaye fî İlmi’r-Rivaye’si

Eserdeki konular bab başlıkları altında işlenmektedir.

Eser, Allah’ın Kitabı’nın hükmü ile Rasülüllah’ın Sünneti’nin hükmünün mükellefiyet gerektirmekteki denkliğinin ele alındığı bab ile başlamaktadır. Daha sonraki bablarda, Sünnetin Kitap karşısındaki durumu, haberlerin çeşitleri, haberi vahidin tetkiki, ravi, cerh ve ta’dil, nasların taaruzu ve tercik konuları ele alınmıştır.

Bu üç eserde usule ilişkin konular hemen hemen ele alınmış olup, bundan sonraki eserler genelde bu eserlerden yararlanılarak yazılmıştır.

B-MÜTEAHHİRÜN’A AİT USUL ESERLERİ

1-Kâdî İyâz ve el-İlma’ı

Eser yazılırken yukarda tanıtılan üç eserden önemli ölçüde yararlanılmıştır.
Mağrib’de yazılan ilk hadis usulü kitabıdır.
Eserde usul konularının belli bir bölümü incelenmesine rağmen, meselenin özünü ifadede gösterdiği başarı, kendinden sonraki usul yazarlarını etkilemiştir. İbn Salah bunu açıkça ifade etmiştir.
Eser, Seyyid Ahmed Sakr’ın tahkiki ile ilk kez Kahire’de 1970 de basılmıştır. Detaylı fihristler ihtiva eden bu baskı oldukça kullanışlıdır.

2-el-Meyancî (580/1184) ve Mâ lâ Yese’u’l-Muhaddise Cehluh’u

Ebu Hafs, Ömer b. Abdülmecid el-Kuraşî

Eser, 10 sayfalık bir risale olup, rivayet ilmini öğrenmek isteyenlerin şevkini artırmak maksadıyla yazılmıştır.

3-İbn Salah (643/1245) ve Ulumu’ı-Hadis’i

Eser usulle ilgili konuları 65 nev içinde ve bir ders notu tekniğiyle ele almıştır. Sahih hadislerin tarifine ayrılmış 1. nev ile başlayıp, ravilerin vatanlarının bilinmesine ayrılan 65. nev ile sona ermektedir.
Bu eserde kendinden önceki usul eserlerinin dağınıklığından bahsedilse de aynı dağınıklığın bu eserde de olduğunu görmekteyiz, zira senedle ilgili konuların içinde birden metinle ilgili konulara girildiği görülmektedir.
Eser, yazma-basma 5 nüshasından istifade edilerek Nurettin Itr tarafından tahkik edilerek basılmıştır.

4-Ulum’ul-Hadise Dayalı Usul Eserleri

a-en-Nevevî ve et-Takrîb ve’t-Teysîr li Ehadis’l-Beşîri’n-Nezîr

Eser Ulumu’l-Hadis’in ihtisaridir. Nevevi Ulumu’l-Hadis’i önce “İrşad” ismiyle ihtisar etmiş sonra bunu da ikinci kez ihtisar ederek bu eseri yazmıştır.
Eserde, anlatılmak istenen ihmal edilmeden, ifadeler düzeltilmiş, konular iyice özetlenmiş ve kitab’ın hacmi 64 sayfaya düşürülmüştür.
Eser, gerek müstakil olarak gerekse Buhari’nin Kirmani şerhi kenarında defalarca basılmıştır.

b-İbn Kesir ve İhtisaru Ulumi’l-Hadis’i

Eser, Ulumu’l-Hadis’in özeti olup, bu eserdeki tertip bozulmadan yazılmış, dağınık bulunan konular bir araya getirilmiş, Beyhakî’nin el-Medhal’in den de yararlanılarak ihmal edildiğine inanılan bazı eklemeler yapılmıştır.
İbn Esir İbn Salaha bir çok konuda itiraz etmiş ve kendi görüşlerini eserde açıkça belirtmiştir.
Esere, Ahmed muhammed Şakir (1958) tarafından “el-Baisu’l-Hadis” adıyla bir şerh yazılmıştır. Gerek bu şerh ile gerekse müstakil olarak birkaç kez basılmıştır.

c-İbn Hacer ve Nuhbetü’l-Fiker fî Mustalahi Ehli’l-Eser’i

Eser İbn Salah’ın söz konusu eserinin bir ihtisarı olup, yine aynı müellif tarafından “Nüzhetü’n-Nazar fî Tavzîhî Nuhbeti’l-Fiker” adıyla şerh edilmiştir.
İbn Hacer bu eserinede İbn Salah’ın tertibine uymamış, kendine göre bir tertip geliştirmiştir.
Eser ve şerhi Osmanlı ilim çevrelerinde büyük ilgi görmüş ve üzerinde bir çok terceme ve haşiye çalışmaları yapılmıştır.

5- Suyutî ve Tedrîbu’r-Râvî fî Şerhi Takrîbi’n-Nevevî’si

Eser, Nevevi’nin Takribi’nin şerhi olup, Ulumu’l-Hadis’i 1000 beyitte (anlatmaktadır).
Eserde, İbn Salah ile Nevevi’nin görüşlerinin kritiği yapılmış, Nevevi’nin görüşlerinden isabetli bulunanlar ve bulunmayanlar belirtilmiş ve yorumlarda bulunulmuştur.
Tedrib, ilk kez Abduülvehab Abdüllatif’in tahkiki ile ilk kez Kahire de 1959’da basılmıştır. Başka neşirleri de mevcuttur.

6-el-Kasimî ve Kavai’idü’t-Tahdis min Fününi Mustalahı’l-Hadis’i

Cemaleddin Muhammed b. Said

Eser, derleme yoluyla meydana getirilmiştir. Hadis usulü ile ilgili her konuyu en iyi işlemiş olan müelliflerden seçme parça ve bölümler nakletmek suretiyle oluşturulmuştur. Müellifin kendi fikrine rastlamak hemen hemen mümkün değildir.
Eser 1 mukaddime ve 10 babdan oluşmaktadır.

7-Tahir el-Cezâiri (1268/1852) ve Tevcîhu’n-Nazar ilâ İlmi’l-Eser

C-YENİ HADİS USULÜ ÇALIŞMALARI

Hadis usulü çalışmaları Türkiye’de Ahmed Naim Bey’in (1934) Tecrid tercemesine yazdığı mukaddime ile başlamıştır. Ahmed Naim, 58 ana başlık altında , kılasik usul eserlerinde bulunmayan konuları, güncel olarak tartışılan noktaları da ilave ederk kendine has Osmanlı Türkçe’si ile kaleme alınmıştır.
Bu eserin dışında kaynak özelliği taşıyan başka bir eserde Prf. Tayyip Ökiç’in “Bazı Hadis Meseleleri Üzerine Tetkikler” adlı kitabıdır.

IV-HADİS ESERLERİNDEN YARARLANMA ŞEKİLLERİ

A-HADİS ESERLERİNDEN HADİS BULMAK İÇİN YARARLANMAK

1-HADİSLERİN KAYNAĞINI BULMAKLA İLGİLİ ESERLER

a-Etraf Kitapları

İslam alimleri tarafından meydana getirilmiş etraf kitapları Sahihan ve Kütübü Sittede’ki hadisleri ihtiva etmektedir.
Etraf kitaplarında, önce çalışmaya konu olan kitaplardaki hadisler bir araya toplanmış, her sahabinin rivayeti tespit edilmiş, daha sonra sahabi isimleri alfabetik olarak sıralanmış, hadislerden birer pasaj yazılarak kaynaklardaki yerleri “kitap” olarak belirtilmiştir.
Bu tür eserlerin ilki, Hamudûn el-Vasîtî’nin (401/1011) “Etrâfû’s-Sahihayn” ıdır.

Kütübü Sitte üzerine yapılan şu 2 etraf çalışması da önemlidir:

Tahir el-Makdisi (507/1114), Etrâfu’l-Ğaraib ve’l-Etrâf
El-Mizzî (741/1340), Tuhfetu’l-Eşrâf bi Ma’rifeti’l-Etrâf

Etraf çalışmasının en yenisi Ezher ulamasından
Şeyh Abulğani b. İsmail Nablûsi’nin (1143/1730), Zahiru’l-Mevarîs fi’d-Delaleti alâ Mevâz’ı’l-Ehâdîs isimli çalışmasıdır
Bu eser etraf kitaplarının en yenisidir.
Eser Kütübü Sitte ve Muvatta’ı kapsamaktadır.
Eser 7 bölümden oluşmakta olup, her bölümde Sahabi isimleri alfabetik olarak sıralanmaktadır.
4 cilt halinde Mısır’da basılmıştır.

b-Miftahlar ve Fihristler

Miftahlar, hadisleri ilk kelimelerine göre alfabetik olarak sıralayan eserlerdir.

Bu alanın en önemli eserleri şunlardır:

Muhammed eş-Şerî b. Mustafa et-Tokadî (1312/1897), Miftâhu’s-Sahihayn Buhari ve Müslim

Eserde, Buhari ve Müslim’deki kavli hadisler, ilk kelimelerine göre alfabetik olarak verilmiş, karşılarında da kitap isimleri ve bab rakamları, cilt ve sayfa numaraları gösterilmiştir.
Ayrıca, Buhar’deki hadisler için; İbn Hacer, Ayni ve Kastallani şerhlerinin cilt ve sayfa numaraları; Müslim hadisleri için ise; Kastallâni kenarındaki Nevevi şerhinin cilt ve sayfa numaraları verilmiştir.

Seyyid Ahmed el-Ğımarî, Miftahu’t-Tertîb li Ehadisi Tarih’l-Hatîb

Eese, Hatib Bağdadi’ni Tarih’indeki 4500 hadisi kapsayan bir miftahtır.

Muhammed Fuat Abdulbaki, Müslim İbn Mace ve İmam Malik’in Muvatta’ı ve Tirmizi için hazırladığı miftahlar da önemlidir.

c-Müsteşrikler Tarafından Hazırlanan Fihristler

J. Wensinck, Miftahu Kunûzi’s-Sünne

Eser 14 kitap esas alınarak hazırlanmış ve Muhammed Fuad Abdulbaki tarafından Arapça’ye çevrilmiştir.
Kitapta, alfebetik olarak ana konu ve şahıs isimleri, sonra da bu ana konuların tali bahisleri verilmekte ve her defasında da ihtiva ettiği 14 kitaptan hangilerinin nerelerinde o konuyu bulmak mümkünse, remizlerle ve rakamlarla işaret edilmektedir.
Eserin kapsamına aldığı 14 kitaba şu şekilde atıfta bulunulmuştur.

1-Kitap ve Hadis Numaraları verilenler
Müslim, Muvatta, Tayalisi’nin Müsnedi, Zeyd b. Ali’nin Müsned’i

2-Kitab ve bab numaraları verilenler
Buhari, Ebu Davud, Tirmizi, Nesai, İbn Mace, Dârimi

3-Cilt ve sayfa numaraları verilenler
Ahmed b. Hanbel’in Müsned’i, İbn Saad’ın Tabakad’ı, İbn Hişam’ın ve Vakidi’nin Meğazisi

Concordance

Eserin, Fransızca tam ismi “Concordeance et Indices de la Tradition Musulmane”, Arpaça’sı da “el-Mu’cemü’l-Müfehres li Elfâzi’l-Hadisi’n-Nebevi”dir.

Concordance, Kütübü Sitte’ye ilave olarak, Malik’in Muvatta’ı ve Hanbel’in Müsned’ini ihtiva etmektedir.
Eserde , şahıs ve yer isimlerine temas edilmiş 8. cilt dışında hadislerde yer alan önemli ifadelerin, lügat tekniği içinde anılan 9 kitaptaki yerlerine işaret deilmiştir.
Eserde kitaplar için verilen numaralar ayrı şeyler ifade etmektedir. Bunu şu şekilde sınıflandırabiliriz:
1-Bölüm (kitap) adından sonra bab numarası verilenler
Buhari, Ebu Davud, Tirmizi, İbn Mace, Nesai ve Darimi

2-Bölüm (kitap) adından sonra hadis numarası verilenler
Müslim’in sahih’i ve Malik’in Muvatta’ı

3-Cilt ve sayfa numarası verilenler
Ahmed b. Hanbel’in Müsned’i

Concordance’dan kısa zamanda yararlanabilmek için hadiste geçen en nadir ve müştak kelimeyi aramak gerekir.

2-BİR HADİSİN KAYNAĞINI BULMAKTA İHTİMALLER VE BAŞ VURULACAK ESERLER

Bir hadisin kaynağını bulmak için öncelikle araştırılacak metnin hadis olup olmadığının kesin olarak bilinmesi gerekir. Daha sonra da, metnin elde mevcut bölümünün konusunun ve ya sahabe ravisinin bilinmesi gerekir. Buna göre değişik durumluda değişik ihtimaller ortaya çıkar. Şimdi be değişik ihtimallere göre hangi eserlerden yararlanmamız gerektiğini ele alalım,

Araştırılacak söz için iki ihtimal vardır:
1-Hadistir
2-Hadis olduğu kesin olarak belli değildir.

1-Araştırılacak olan söz hadis ise:

Bu durumda 4 ihtimal söz konusudur:

a-Hadsin metni bilinir.

Bu durumda iki ihtimal söz konusudur

Hadisin ilk kelimesi (yani baş kısmı) bilinirse;

Bu durumda hadis metinlerini alfabetik olarak ihtiva eden ve kaynak gösteren, el-Camiu’s-Sağîr, Ramûzu’l-Ehadîs gibi eserlere;
İkinci olarak da, sonunda veya müstakil olarak alfabetik fihristi bulunan, Müslim, Muvattâ, İbn Mace, Mişkâtu’l-Mesâbîh gibi eserlere
Elde mevcut olan ilk kelime müştak bir kelime ise, Concordance bakılabilir.

Hadisin herhangi bir (ve ya birkaç) kelimesi bilinirse;

Bu durumda yapılacak ilk iş, mümkünse elde mevcut kelimelerinden her birinden hareketle Concordance’tan yararlanmaktır.

b-Hadisin konusu bilinir.

Bu durumda yapılacak ilk iş , öncelikle konuyu Miftahu Kunûzu’s-Sünne’de aramaktır.
Eger hadisin konusu bu miftahın konusu dışında kalmışsa; Zevâid, Müstedrek, Müstehrec, Camiu’l-Usûl, Kenzu’l-Ummâl ve Tâc gibi ale’l-ebvâb (musannef) eserlere de baş vurmak gerekir. Eser eledeki hadisin konusu herhengi bir müstakil hadis kitabında ele alınmışsa bu durumda ilgili esere müracaat etmek gerekir.

c-Hadisin sahabi ravisi bilinir.

Bu durumda yapılacak iş, şahıs isimlerine göre telif edilmiş, Müsned ve Mu’cem türü eserlere baş vurmaktır. Bunlar arasında en geniş ölçüde istifade edilecek olan Ahmed b. hanbel’in Müsnedi ile Taberâ’nî’nin el-Mu’cemu’l-Kebîr’idir.
İkinci olarak da Etraf kitaplarından yararlanılabilir. Zira etraf kitapları öncelikle sahabi isimlerini alfabetik sıraya koyar, sonra sahabeden gelen rivayetleri sıralamaya çalışır.

d-Hadisin belirgin bir özelliği bilinir.

Bu durumda üç ihtimal söz konusu olur.

Belirgin özellik hadisin senedinde olursa;

Örneğin, babanın oğlundan rivayeti, mürsel ve ya müselsel bir sened niteliği varsa, bu konuları ele alan, Hatib Bağdadî’nin Rivâyetü’l-Âbâ ani’l-Ebnâ, Ebu Davud’un el-Merâsil, Celaleddin es_Suyûtî’nin el-Müselseletü’l-Kübrâ’sına bakılabilir.

Belirgin özellik hadisin metninde olursa;

Örneğin, metinde kutsi hadis olduğuna dair ya da uydurulmuş bir söz olduğuna dair, bir özellik varsa, bu takdirde kutsi hadis ya da mevzu hadisle ilgili eserlere baş vurulabilir.

Belirgin özellik hadisin sened ve metnindeyse;

İllet ve ibham gibi bazı belirgin özellikler hadisin hem senedinde hem de metninde bulunabilir. Bu durumda, her konudaki illetli hadisleri bab sistemine göre ihtiva eden İbn Ebî Hatim er-Razi’nin (327/939) İlel’ul-Hadis’i; Ubu’z-Zur’a Ahmed b. Abdirrahim el-Irâkî’nin (826/1423) el-Müstefât min Mübhemâti’l-Metn ve’l-İsnâd’ı ve İbnu’l-Cevzî’nin (597/1200) el-İlelü’l-Mütenâhîye’sine müracaat edilebilir.

2-Araştırılacak sözün hadis olduğu kesin belli değilse:

Bu durumda en yakın iki ihtimal şöyledir:

a-Halk dilinde dolaşan sözlerdendir. Ya da hadistir, ancak kısa ve çokça dillerde dolaştığı için kelam-ı kibar olarak dillerde dolaşır olmuştur.
Böyle bir durumda, metinin ilk kelimesine göre bu çeşit sözler hakkında bilgi veren el-Makasidu’l-Hasene ve Keşfu’l-Hafâ gibi eserlere müracaat etmek gerekir.

b-Hadis diye uydurulmuş sözlerdendir.

Bu durumda, İbn Arrâk’ın Tenzîhu’ş-Şerîa’sı, Ali el-Kârî’nin el-Esraru’l-Merfu’a veya el-Masnu’una başvurmak gerekir.

Hadis olduğu kesin olarak belli olmayan sözlerin ilk kelimesi elde ise; Mevzuat edebiyatının alfabetik olanlarına, konusu bilinmiyorsa, bab sistemine göre yazılanlarına baş vurmak uygun olur.

3-TAHRİÇLE İLGİLİ ESERLER

Tahriç hadislerin kaynağını bulup gösterme işlemidir.

Tahriçle ilgili eserleri müstehrec olarak isimlendirilen eserlerle karıştırmamak gerekir. Müstehrec belli bir (veya birkaç) hadis kitabındaki hadis metinlerinin değişik senedlerle rivayet edildiğini göstermek üzere tasnif devrinde meydana getirilmiş eserlerdir. Tahric eserleri ise; değişik ilim dallarına ait kitaplardaki hadislerin tasnif devri hadis kaynaklarındaki yerlerine işaret etmek ve bu hadislerin sıhhat durumlarını incelemek üzere meydana getirilmişlerdir. Bu konudaki önemli bazı eserler şunlardır.
Tefsir : Abdurrauf b. Ali el-Münâvî (1031/1622), Tuhfetü’r-Râvî fî Tahrici Ehadisi’l-Beydavî
Genel dini konular: Hüseyn el-Irâkî (806/1403), el-Muğnî an Hamli’l-Esfâr fi’l-Esfâr fî Tahrici mâ fi’l-İhyâ mine’l-Ahbâr
Fıkıh: Abdullah b. Yusuf ez-Zeyle’i (762/1360), Nasbu’r-Râye li Ehâdisi’l-Hidaye

B-HADİS ESERLERİNDEN İSTILAH BULMAKTA YARARLANMAK

1-Hadis Terimleriyle İlgili Arapça Eserler

Nurettin Itr, Mustalâhâtı’l-Hadisiyye

Küçük hacimli bir eser olup, hadsi metinlerinin, senedlerinin ve ravilerin değerlendirilmesi ile ilgili olarak hadisçilerin kullandıkları terimlerin kısa tanıtımı yapılıp, bazen hükümleri verilmektedir.
Eserde, alıntı yapılan kitaplar, cilt ve sayfa numarası olarak belirtilmektedir.

2- Hadis Terimleriyle İlgili Türkçe Eserler

Talat Koçyiğit;Hadis Istılahları (Eser ikinci kez “Hadis Istılahları Sözlüğü” ismi ile basılmıştır).
Abdullah Aydınlı, Hadis Istılahları Sözlüğü
Mücteba Uğur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü

C-HADİS ESERLERİNDEN ŞAHIS BULMAKTA FAYADALANMAK

1-Rical Tanıtımı İle İlgili Eserler

a-Genel Nitelikli Tanıtım Eserleri

İbn Sa’d (230/844), Tabakâtu’l-Kübra

Eser, Sahabe, Tabiun ve müellifin kendi devrinde yaşayan muhaddis, tarihçi ve ensab alimlerinden toplam olarak 4300 kadar şahsın biyografisini ihtiva etmektedir. Eserin ilk iki cildinde Hz Peygamber’in hayatı verilmektedir.

Buhari, Tarihu’l-Kebir

Eser, Sahabe, Tabiun ve sonrakileri alfabetik olarak tanıtmak üzere yazılmıştır.
Eser, önce Hz. Peygamber’le başlamaktadır. Sonra ismi Muhammed olan 871 kişiyi baba adlarına göre alfabetik olarak sıralamaktadır. Daha sonra adı İbrahim olanlarla normal alfabetik sıralamaya geçilmektedir.

Zehebî (748/1347), Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ

Eser, yaklaşık 700 yıllık bir zaman diliminde Endülüs’ten Uzak Doğuya kadar uzanan İslam ülkelerinde yaşamış, değişik mesleklerde meşhur olan, 5925 halife, melik, emir, sultan, vezir, nakib, kadı, kari’, muhaddis, fakih, edib, lugatçı, nahivci, şair, mütekellim ve felsefecinin tanıtım ve tenkitini ihtiva etmektedir. Ancak, bu şahısların çok büyük bir kısmı hadisçidir.
Eser, 2 büyük cilt halindeki detaylı fihristi ile, 25 cilt olarak ilk kez Beyrutta basılmıştır (1981/1984)

Ebu Nuaym (430/1038), Hilyetü’l-Evliya ve Tabâkâtu’l-Asfiyâ

Eser, 800 kadar zahid, abid ve sofiyi tanıtmaktadır.
Eserde, zühd ve takva yönü ağır basan zevat tanıtılsa da Sahabe, Tabiûn ve sonrakilere ait bir tabâkât kitabı olması dolayısıyla, genel kitaplar arasında sayılabilir.
Eser üzerine İbnü’l-Cevzi’nin yaptığı “Sıfatu’s-Safve” adlı çalışma meşhurdur.

b-Özel Nitelikli Tanıtım Eserleri

i-Belli Ravilere Ait Eserler

İbn Abdilber, el-İstî’âb fî Mâ’rifeti’l-Eshâb

Ebu Ömer Yusuf b. Abdillah en-Nemerî el-Kurtubî,

Eser, ilk ismin ilk harfine göre, sahabeleri alfabetik olarak tanıtmaktadır.
Eserde, önce sahabeler isimlerine göre sıralandıktan sonra, künyeleri ile bilinenler tanıtılmakta, daha sonra da kadınlar bölümü aynı sıralama ile verilmektedir.
Kitabın başında Hz. Peygamber’in biyografisine özel olarak yer verilmektedir.

İbnü’l-Esîr (630/1233), Üsdü’l-Ğâbe fî Ma’rifeti’s-Sahabe

Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed el-Cezerî

Eser, kendinden önceki sahabe biyografileriyle ilgili eserlerden yararlanmıştır.
Eser, önceki eserlerden farklı olarak tam bir alfabetik sisteme sahiptir. Sahabelerin isimleri, baba, dde ve kabile adları birinci, ikinci, üçüncü harflar dikkate alınarak hazırlanmıştır.
Eser, Hz. Peygamber’in tanıtımı ile başlamaktadır.
Eserin 1970 Kahire baskısı 7 cilt olup 7. cildi hanım sahabelere ayrılmıştır.

İbn Hacer (852/1448), el-İsabe fî Temyizi’s-Sahabe

Eser, sahabenin tarifi, bir kişinin sahabe olduğunu bilme yolları ve sahabelerin adil oluşlarıyla ilgili üç fasıldan ve bir girişten oluşmaktadır.
Eser, 4 cilt olarak kenarında el-İsti’ab bulunmak üzere ilk kez 1328’de Mısır’da basılmıştır. 11027 kişini biyografisi yer alamkatadır.
Eserin sayfa başlarında hangi harfe ait kaçıncı kısmın o sayfada bulunduğu yazılmış, böylece eserden faydalanmak kolaylaşmıştır.

ii-Belli Kitaplara ait Rical İle İlgili Eserler

Makdîsi (507/1113), el-Cem’u beyne Ricali’s-Sahihayn

Ebu’l-Fadl Muhammed b. Tahir,

Eser alfabetik olarak kendinden önce bu konuda hazırlanmış iki kitabın bir araya getirilmesiyle hazırlanmıştır.
Eserde, Buhari ya da Müslim’in sadece birinde bulunan ricale de ayrıca işaret edilmiştir.

Celalettin es-Suyutî (911/1505), İs’âfu’l-Mubatta’ bi Ricali’l-Muvatta

Eser, 36 sayfadan oluşmakta olup, aynı müellife ait Muvatta şerhi, Tenvîru’l-Havâlik’in arkasında yer almaktadır.
Eserde alfabetik olarak Muvatta ricali kısa kısa tanıtılmıştır. Erkek ile kadınlar ayrı ayrı babda ele alınmıştır.

iii-Kütüb-i Sitte Ricali İle İlgili Eserler

Bu konuda kaleme alına ilk eser Makdisi’nin “el-Kemal fî Esmai’r-Rical’idir. Bu eser üzerine Mizzî “Tehzîbu’l-Kemal” adıyla değerli bir eser yazmıştır.
Daha sonra, İbn Hacer, Mizzi’nin eserini Tehzîbu’t-Tehzîb adıyla ihtisar etmiştir. Bu eserde 12415 ravinin hal tercemesi bulunmaktadır. Eser 12 cilt halinde basılmış olup, yine aynı müellif tarafından, “Takribu’t-Tehzîb” adıyla kısaltılmıştır.

iiii-Belli Vasıflara Ait Ricalle İlgili Eserler

Zehebî, Tezkiretu’l-Huffâz

Eser hadis hafızlarını tanıtmaktadır. Hafiz raviler güvenirlik durumlarına göre 21 tabaka içinde 1176 kişi olarak tanıtılmıştır.
Esere 3 ayrı zeyl yazılmış olup, zeylleriyle birlikte, h. I. Asırdan X. Asra kadar uzanan zaman diliminde hafızlar tanıtılmıştır.

İbn Hibban el-Bustî (354/965), Kitabu’s-Sikât

Eser 3 ciltten oluşmakta olup, adalet ve zapt yönünden güvenilir ravileri tanıtmaktadır. 1. cildi sahabeye, 2. cildi Tbiun’a, 3. cildi de Etbeu’t-Tabiun’a ayrılmıştır.

Zehebî, el-Muğnî fî’z-Zuafâ

Eser, çeşitli yönlerden cerhedilmiş ve bu sebeple zayıf sayılmış 784 sahabeyi alfabetik bir sistem içerisinde sunmaktadır.
Eser, Nurettin Itr’ın tahkiki Ta’liki ile 2 cilt halinde Şam’da 1969’da basılmıştır.

Zehebî, Mizânu’l-İ’tidâl fî Nakdi’r-Rical

Eser, zayıf ravileri tanıtmak maksadıyla, Adiy’in el-Kâmil’inden istifade edilerek hazırlanmıştır.
Toplam 11053 şahıs hakkında bilgi verilmekte olup, tanıtılan ricalin Kütüb-i Sitte ricalinden olup olmadığı hakkında bilgi verilmiş ve hangi kitaba ait olduğu birer kısaltma ile verilmiştir.

iiiii-Belli Bölge Ricali İle İlgili Eserler

Bağdâdî (463/1071), Tarihu Bağdad

14 cilt halinde basılmış olup 7831 hal tecemesi ihtiva etmektedir.

İbn Asakir 8571/1176), Tarihu Medineti Dımaşk

Ebu’l-Kasım Ali b. el-Hasen
Eser. Bağdadi’nin eseri örnek alınarak hazırlanmıştır.

Ebu Nuaym el-İsfahani (430/1038), Tarihü İsfahan

Eser, Zikru Ahbarı İsbahan adıyla 2 cilt halinde basılmıştır.

2-Rical Tenkidi İle İlgili Eserler

İbn Ebi Hatim (327/938), Kitabu’l-Cerh ve’t-Ta’dil

Eser Buhari’nin Tarihu’l-kebîr’i örnek alınarak hazırlanmıştır. Toplam 16040 biyografiye yer verilmiştir. Şahislerın adı, baba adı ve künyesi verildikten sonra, en meşhur hoca ve talebelerinin isimleri zikredilmiş, bazen de biyografisine yer verilen şahsın rivayetlerinden bir hadis örnek verilmiştir. Eğer şahıs ehl-i sünnet dışında birisi ise, bu belirtilmiş, varsa eserlerinden bir ikisi zikredilmiştir.
Eserde şahıslar, isimlerinin ve baba adlarının ilk harflarine göre sıraya koyulmuştur.
Eser, cerh ve ta’dil esaslarını inceleyen bir mukaddime ile birlikte ilk kez Haydarabad’da 9 cilt olarak basılmıştır.

3-Bir Hadisin Ravisini Bulmada İhtimaller ev Faydalanılacak Eserler

a-Ravinin ismi, baba adı ve künyesi biliniyorsa, vefat tarihi ve biyografisini öğrenebilmek için, alfabetik sisteme sahip genel ve ya özel tabakat biyografi ve tarih kitaplarına bakmak gerekir. Örneğin, sahabe ravileri için, Buhari’nin et-Tarihu’l-Kebir’ine ve el-İsabe’ye, Kütübu Sitte ravileriyle ilgili olarak da Tehzibu’t-Tehzîb’e bakılabilir.

b-Vefat tarihi biliniyorsa, bu ravinin hangi ravi tabakasına ait olduğu konusunda bize yeterli bilgi verir. Buna göre:

aa-H.110’dan önce vefat etmişse, büyük ihtimalle sahabedir. Sahabeler için Üsdü’l-Ğabe ve el-İsâbe’ye müracaat edilebilir.

bb-H.110-180’de ise, büyük ihtimalle tâbiûndandır.

cc-H.180-220’de ise, büyük ihtimalle Etbâû’t-Tabîîndendır.

Bu takdirde h. 228’e kadar olan ricali kapsadığı için İbn Saad’ın et-Tabakâtü’l-Kübrâ’sına bakilır.

dd-H.220’den sonra ise, Etbâu Etbâi’t-Tâbiîn veya daha sonraki nesildendir. Bu halde büyük ihtimalle, Kütübü Sitte ravileri arasında bulunabilir. Bu durumda Tehzibu’t-Tehzîb’e müracaat edebiliriz.

c-Sadece künye veya lakabı bilinmekte ise, bu takdirde, el-Esmâ ve’l-Künâ isimli eserlere veya tabakat kitaplarından el-Künâ ve’l-Elkâb’a tahsis edilmiş bölümlere bakılabilir. Örneğin Tehzibu’t-Tehzib’in XII. cildi künyeleriyle bilinenlere tahsis edilmiştir.

d-Nisbesi biliniyorsa, memleketi biliniyor demektir. Bu durumda, Bağdat, Dimeşk, İsfahan tarihleri gibi özel yöre tarihlerine bakmak gerekir.

e-Hangi hadis kitabının ravisi olduğu biliniyorsa, o kitabın ricaline dair eser yazılmışsa ona müracaat etmek gerekir.

Örneğin, Muvatta ricali için, et-Ta’rif bi Ricali’l-Muvatta ve Süyûtî’nin İsa’fu’l-Mubatta’ bi Ricali’l-Muvatta’ına müracaat edilebilir.

Kütübü Sitte ricali için, el-Mizzî’nin Tehzîbu’l-Kemâl’ini esas alan İbn Hacer’in Tehzîbu’t-Tehzîb’i ile Takrîbu’t-Tehzîb’ine; Zehebî’nin el-Kâşif’ine Safiyyüddîn el-Hazrecî’nin Hulâsatü Tezhîbi Tezhîb’il-Kemâl’ine mürcaat edilebilir.
Ayrıca aranılan ravi Sahîhayn ravilerinden ise; İbnu’l-Kayserânî diye meşhur olan Ebu’l-Fadl Mıhammed b. Tâhie el-Makdîsî’nin (507/113) el-Cem’u beyne Ricâli’s-Sahîhayn’ına bakılabilir.

f-Ravi olarak güvenilirlik durumu biliniyorsa

aa-Sika ravilerden ise, Sahabe Tabiun ve Etbâü’t-Tabiûn’u üç tabaka halinde ve her tabakayı kandi arasında alfabetik olarak bir cüzde toplayan, İbn Hibbân el-Büstî’nin (354/965) Kitabu’s-Sikât’ına müracaat edilebilir.

bb-Zayıf ravilerden ise, Zehebî’nin Mizanu’l-İ’tidâl’ine ve İbn Hacer’in Lisânu’l-Mîzân’ına bakılabilir.

cc-Hadis konusunda hafız unvanını almışsa, Zehebî’nin Tezkiretü’l-Huffâz’ına bakılabilir.

dd- Metruk ve mecruh ravilerden ise, bu gurupta yar alan ravileri inceleyen kitaplara bakılabilir.

İNTERNET ORTAMINDA HADİS BİLGİLERİ

A-ARAPÇA SİTELER
Sitede tefsir, Fıkıh ve hadis ilimlerine dair genişçe bilgiler bulmak mümkündür. Zengin bir içeriğe sahip sitede hadise dair pek çok link yer almakta ve bu linklerden hadisle alakalı tüm verilere ulaşılmaktadır.
Çok geniş bir muhtevaya sahip olan Site’de Kütüb-i Sitte’nin yanısıra Ahmed b. Hanbel’in Müsned’i, Darimi’nin Sünen’i ve İmam Malik’in Muvatta adlı eserlerine ulaşmak mümkündür. Ayrıca sitede bu hadis kitapları üzerine yapılan şerh kitapları ve hadis sahasında yazılan San’ani’nin “Sübülü’s-Selâm”’ı, Tahavî’nin “Müşkilü’l-Asâr”ı gibi hadis kitapları da yer almaktadır. Konu başlıkları altında hadislere de ulaşılmaktadır.

B- TÜRKÇE SİTELER
Site’de internette yer alan hadisle ilgili yazı ve makale ve kitap türünden eserlerle ilgili linkler yer almaktadır.
Türkçe olan bu sitede Prof. Dr. İbrahim Canan’ın “Kütüb-i Sitte / Hadis-i Şerif Ansiklopedisi” adlı eserinden derlenen hadis-i şerifleri içeren 5987 kayıttan oluşan sorgulamalı bir veri tabanı şeklinde oluşan bölüm yer alır. Buradan konu başlıkları ile hadislere ulaşmak mümkündür.
İmam-ı Buhari es-Sahih Hadis-i Şerif adlı veritabanında ise, İmam Buhari (v.256/870)’nin es-Sahih isimli eserinden seçme 2198 kayıttan oluşan hadis-i şerifin meali bulunmaktadır.Bu veritabanının gelişmiş arama mekanizması ile fasıl başlıkları, konular, hatta ravi (rivayet sahibi, hadis-i şerifi aktaran kişi) bazında arama yapılabilir.
Yine sitede bir “Hadis Lugatı”, “Kütüb-i sitte” müelliflerinin tanıtımı yer almaktadır.
Yukarıda Kütüb-i siite ve Sahih-i Buhari hadislerine busiteden de ulaşmak mümkündür. Site, kullanım açısından diğerine göre daha kullanışlı olup tüm konu başlıklarını sıralamaktadır.
Sitede Hadis ilimleri, Hadis Usulü ve Mevzu hadislerle ilgili özet bilgiler yer almaktadır.
Kütüb i Sitte’de yer alan 7300 Hadis alfabetik konu sırasına göre yer almaktadır.

Dini Sitelerimiz

BENZER KONULAR:

• Ricâlü’l-Hadis ne Demek? Kısaca
• Müşkilu’l Hadis ne Demek? Kısaca
• Müselsel Hadis ne demek? Kısaca
• Müsned Hadis ne demek? Kısaca
• Münker Hadis- Maruf Hadis ne demek? Kısaca
• Tümünü görüntüle.
• Dini soru sor Cevap Al
• Dini soru sor Cevap Al Sitesi Hakkında Bilgi
• Dini soru sor kimin?
• Dini soru sor imamlar cevaplıyor
• Dini soru sorabileceğim site arıyorum ?
• Tümünü görüntüle.