Haya

İslamda haya
Kuranda ve sünnette haya hakkında bilgiler

Ayıp ve kusur sayılan söz ve davranışlar-an dolayı başkalarının kınama ve eleştirilerinden çekinme, utanma duygusu için kullanılan bir ahlâk terimi.

Türkçede utangaçlık, sıkılganlık, utanma, ar gibi kelimelerle de ifade edilen “haya” kavramı (aynı kökten türeyen ve aynı an­lama gelen “istihyâ” kelimesinin Bakara 2/26, Kasas 28/25 ve Ahzab 33/53 âyetle­rinde ki kullanımı dışında) bu şekliyle Kur’an-ı Kerîm’de geçmemekle birlikte hadislerde sık sık kullanılmıştır. Hz. Pey­gamber dört şeyin peygamberlerin ortak nitelik ve uygulamaları olduğunu belirterek bunları “haya, güzel koku sürünme, misvak kullanma ve evlenme” şeklinde sıralamıştır (et-Tirmizî, Nikâh, 1; Müsned, v, 431). Hz. Pey­gamber’in de “bir genç kızdan daha hayalı” olduğu, ashabın Önde gelenlerinden Ebû Said el-Hudri tarafından ifade edilmiştir (Buhârî, Edeb, 72; Müslim, Fedâil, 16). Peygamber Efendimiz haya duygusunun İslâm dinin­deki çok özel yerini “Her dinin kendine özgü bir erdemi vardır; İslâm dininin bu erdemi hayadır” şeklinde ifade etmiştir (ibn Mâce, zühd, 17). Hayanın İslâm dinindeki yerini ve önemini özlü ve hakimane ifade­lerle anlatan hadislerden birkaçının anlamı da şöyledir: “Haya insana ancak hayır ka­zandırır” {Buhârî, Edeb, 77; Müslim, İman, 12); “Haya tamamen hayırdır” (Müslim, iman, 12); “Haya imandandır” (Buhârî, iman, 12). Haya­sızlığın kötülüğünü anlatan hadisler de vardır. Bunlardan birinde “Allah Teâlâ bir kulu helak etmek isterse önce ondan haya­yı çekip alır” buyurulmuştur (İbn Mâce, Fiten, 27).

Büyük ahlâk bilgini İmâm Gazzâli, ahlâka aykırı davranışlara karşı toplumun tepki göstermesini bir tür yaptırım sayar ve bu tepkinin en önemli ve etkili şeklinin de kınama olduğunu belirtir. Gazzâlİ’ye göre fıtratı bozulmamış ofan her insan, tabiatı gereği kınanmaktan çekinir; zira darbe bedene acı verdiği gibi kınama da ruha acı verir. İşte haya duygusu, kınanmaktan çekinen insanın birtakım kötülükleri en azından açıktan işlemesini önler. Bu açıdan haya duygusunu kaybetmiş olmak, insan için büyük bir kusurdur. Nitekim gıybet haram olmasına rağmen Hz. Peygamber, “haya perdesini yırtanlar”ın aleyhinde konuşmanın gıybet sayılmayacağını ifade etmiştir (ihya, III, 153}. Başka bir hadiste de hayanın insanı insanlığa özgü terbiye ve saygının kaynağı derecesinde bir erdem olduğu dikkate alınarak “utanmazsan iste­diğini yap!” buyurulmuş ve bu sözün ilk peygamberlerden beri dilden dile bütün nesillere aktarıldığı ifade edilmiştir (Buhârî, Enbiyâ, 54; Edeb, 78). Kuşkusuz bu hadis haya­sızlığa ve insanın dilediğini yapabileceğine izin verme anlamında olmayıp, insanın bir kez haya perdesini yırttıktan sonra ayıp, günah gibi bütün dinî ve ahlâkî Öğretileri çiğneyip ezmekten çekinmeyeceğini, İnsa­nî değerleri altüst edeceğini anlatmakta ve büyük bir uyarı değeri taşımaktadır.

İslâmî Ölçüye göre haya müminin, yalnız insanlardan değil, aynı zamanda Allah’tan da utanmasını sağlayan, dolayısıyla hem açıktan hem de gizli olarak günah işleme­sini önleyen bir erdemdir. Nitekim Rasûlullah, “İnsanlara göre Allah, kendisin­den utanılmaya daha layıktır” buyurarak bu îususa işaret etmiştir (Buhârî, Gasl, 20).

Fıkıh ve ahlâk kitaplarında, cinsel mese­leler vb. konularla ilgili olarak eğitim ve iğretim amacıyla, edep ve terbiye sınırını aşmadan soru sormanın ve bilgi vermenin hayasızlık sayılmayacağı ve günah olmaya­cağı belirtilmiştir. Nitekim bu konuyla ilgili bir hadiste “utangaç kişi İle kibirli kişi ilim Öğrenemez” buyurulmuştur (Buhârî, ilim, 50). Ayrıca gerek Hz. Peygamber gerekse diğer Önde gelen sahabiler, özellikle kadınlara Özgü meselelerde öğretim ve fetva maksa­dıyla Hz. Ayşe ile bu tür konulan görüşmüş, konuşmuşlardır.