BORSA

Borsa caiz mi? Borsanın dini hükmü nedir

Belirli kurallar dahilinde alıcı ve satıcıların bir araya geldi örgütlenmiş piyasaya “BORSA” denir.

Borsa günümüzde, alıcı ve satıcıların belirli kurallar dahilinde bir araya geldiği, örgütlü ve genellikle de yetkilendirilmiş bir kurum tarafından yönetilen piyasa olarak tanımlanır. Piyasa veya pazar, çok sayıda satıcı ve alıcının arz ve taleplerinin karşı karşıya geldiği ve para, mal ve hizmet ile benzeri ekonomik değeri olan varlıkların değişiminin gerçekleştirildiği gerçek veya sanal ortamdır.

Modern bir kurum olarak borsa ise, daha özel kurallarla işleyen yapılandanmış ve teşkilatlandırılmış bir piyasayı ifade eder. İşlem yapılan varlıklara göre borsaların farklı türleri bulunmakla birlikte esas olarak ticari malların alınıp satıldığı emti’a borsaları ile para, döviz, hisse senedi kambiyo senetleri gibi likit varlıkların alınıp satıldığı borsalar (menkul kıymetler borsası, döviz borsası vb.) olmak üzere iki grupta toplanabilir. Mal alım satımının fiziken ve genellikle peşin olarak gerçekleştiği geleneksel pazardan farklı olarak borsada malın numunesi üzerinden (ticaret ve emtia borsaları) veya numune de bulunmasının kıymetli evrakların ve senetlerin at yoluyla (menkul kıymetler borsası vb.) varlıklar alınıp satılır. Özellikle hisse senetlerinin alınıp satıldığı borsalar, esas itibariyle bir sermaye tedarik sistemidir. Tasarruf sahibi gerçek ve tüzel kişiler için yatırım yapacakları şirketler içinse yeni sermaye temin edecekleri bir kaynak durumundadır. Şirketler, bankadan faizli kredi almak yerine, hisselerinden bir kısmını halka arz ederek onları işlerine ortak ederler. Kendilerinden sermaye temin edilecek nüfusun büyüklüğü sebebiyle ortaklıklara borsa aracılık eder. Çünkü tasarruf sahipleri ellerindeki hisseyi hemen çıkarmak istediklerinde ortak oldukları şirket onu geri alamayabilir. Borsa, senetlerin kolayca paraya çevrilebilir olmasını yani akışkanlığını sağlar.

Geleneksel pazardan farklı olarak günümüz ekonomi literatüründe pazar/piyasa belirli bir mekanla ve fiziki mal varlıklarının alınıp satılmasıyla sınırlı değildir. Piyasalarda amcalar satıcıların sundukları malların ve hizmetlerin niteliklerini ve kendi taleplerine olan uygunluklarını ölçmektedir ve ilgili malın veya hizmetin elde edilmesi amacıyla bir fiyat oluşmaktadır Fiyat bir tür değişim oranıdır. Bu kapsamda alıcılar satıcıların piyasaya sürdükleri malların ve hizmetlerin nitelikleri ile değişim değerlerini, satıcılar da sundukları mallara ve hizmetlere karşılık aşçıların talep ettikleri  unsurları ve yine talep ettikleri değişim değerlerini öğrenmektedir. Bu sayede piyasalar ekonomik faaliyetteki en temel unsur haline gelmektedir. “Borsa” kelimesi de hemen her türden gelişmiş piyasa için kullanılmakla birlikte, finans literatüründe daha dar anlamda “likit varlıklar” denilen sermaye piyasası araçları, kıymetli evrak ve kıymetli madenlerin işlem gördüğü piyasayı ifade eder.

Bir değeri haiz olan ve alım satıma konu olabilecek hemen her şeyin borsa faaliyeti kapsamına alınması mümkündür Finansal anlamda hangi tür borsalara izin verileceği ve bunların işleyişi her ülkenin kendi kanunlarıyla düzenlenir Türkiye’de likit varlıkların işlem göreceği borsalar, kamu tüzel kişiliğine sahip kurumlardır, menkul kıymetleri ve diğer sermaye piyasası araçlarının serbest rekabet şartları altında ve güven içinde kolayca alınıp satılmasını sağlarlar, oluşan fiyatları tespit ve ilan ederler.

Borsalar, sermaye/fon ihtiyacı bulunan taraflar (kamu tüzel kişileri veya anonim şirketler gibi) gelir elde etmek üzere fon arzeden taraflar (gerçek veya tüzel tasarrufçu, yatırımcı) ve aracı kurumların (komisyoncular) bir araya geldiği yerlerdir. Fon ihtiyacı bulunan tarafların çıkardığı hisse senedi, tahvil gibi çeşitli likit varlıkları satın alan yatırımcılar, tasarruflarını değerlendirerek orta ve uzun vadede gelir elde etmeyi, fon ihtiyacı bulunanlar ise bu yolla sermaye temin etmeyi hedeflerler Borsanın tasarruf sahiplerinin tasarruflarını değerlendirmede bankadan farkı, prensip olarak belirli ve sabit bir faiz ödemeyi vaat etmemesi, yapılacak yatırımın getireceği ekonomik değerin ilgili tasarruf sahibine payı oranında yansıtılmasıdır.

Tarih

Gerek ticari malların gerekse bam senetlerin alım satımının yapılda piyasaların varlıgı Antikçağ’da kadar gotürülebilir Bununla birlikte dellikle modern bir finansal kurum olarak borsanın ortaya pikap modern kapitalint ekonominin yayılmanıyla ilişkilidir Tüzel kişiliğe sahip anonim şirket. halka ve sigorta şirketleri ile birlikte borsa, modern ekonominin en önemli kurumlarından biridir ortaya çıkışa ve gelişimi de modern ekonominin gelipimi çerçevesinde ele alınmalıdır “Borsa” kelimesinin kökeninin 1500’lerde Belçika’nın Bruges pehrinde ilk sürekli fuarı kuran “Van der Beurs” ailesinin adina dayandugt en surular Avrupa’da modern donemin başlarında sık sık yapılan savaşlar ve uzak deniz ticareti, devletler ve yatırımcı şirketler için yoğun sermaye ve kredi ihtiyacını ortaya çıkarmış, banka ile birlikte borsa da bu ihtiyaca cevap vermek üzere geliştirilmiştir

Faaliyetleri

Likit varlıkların alım satımının yapıldı borsalar genel itibariyle sermaye piyasan araçlarının, kambiyo ve kıymetli madenlerle kıymetli taşların güvenilir, şeffat. etkin, istikrarla, adil ve rekabetçi bir ortamda işlem görmesinin sağlanmasına, bu menkul kıymetlerin alım satım işlemlerine ilişkin verilen emirlerin iletilmesine ve birbirleriyle eşleştirilmesine, farklı piyasa oluşumlarına izin verilmesine, bunlar yönetilmesiyle bu piyasaların gözetimine, denetimine ilişkin faaliyetlerde bulunurlar

İşlevleri

Bursaların iylevierine deginmeden once oaellikle menkul laymetler için çok buyuk onemi hal bit kavram olan sermaye piyasalar un ele alınması gerehir. Sermaye piyasaları geniş anlamda finansal piyasaların bir parçandor ve para piyasalarından farklı olarak uzun donemli ara ve talebi bir araya getirmektedir la piyasalarda sermayenin ara talebi wrun vadeli yatimlar kapsamında bir araya getirilir. Dolayımıyla menkul kıymetler borsalanan ilk ileri briket ve hakametlerin uzun donemli finansman ihtiyaclar karlamakta

Borsalarn skinci buyak levi finanal varliklarn fiyatlari petal w ametek almayan bir biçimde oluyununa katk vermeleridir. Borsalarda fiyatlar tebrik olarak saysas alsas ve satılan bir araya gelmeniyle sluptugundan ilgili varlıkların fiyatlarının adil bir biçimde ortaya çıktığı varsayılır Borsalarda menkul koymetleri islem gormekte olan yirhetler açınmdan bakaldığında ive bornalar bu şirketlerin kurumsal yönetim kapasitelerini arttırmak ve aynı zamanda daha şeffaf yönetimlerini de sağlamaktadır.

Borsalar dnemli bir işlevi de borsada islem görmekte olan ilgili menkul kıymetlerin diget yatırım araçlanna oranla daha likit olmalarının saglanmasıdır Herhangi bir yatan olusmus fiyat seviyesinden diledigi samanda ve hızlı sat yapabilmektedir.

Borsaların genel olarak tasarruflan arttiria yöne bulunmaktadır Özellikle menkul krymet borsalan. ulusal ve uluslararau nitelikli tasarruflar borsa bünyesine çekmek suretiyle sirket ve devletlere kaynak sağlanmasına ve dolaysıyla ekonomik buy imenin artmasına katkida bulunurlar Borsalar. hükümet ve sirketlerin run vadeli kaynak ihtiyaçlarının karşılanmasında önemli işlevlerinin olması dolayısıyla, devletlerin ve pirketlerin banka serinden faiz yoluyla borçlanmanın önemli bir alternatif sunmaktadırlar Ayıca borsalar ulusal ekonomilerin yapılarına ilişkin sağlıklı bir değerlendirme imkanı sunar. Bu kapsamda, ilgili alke ve ekonomisinde meydana gelen her onemli Kelime ilgili borsada işlem gören sermaye piyasa araçlarının fiyatlarına yanair. Bu sebeple bir ülkenin menkul kıymetler borsası o ülkenin ekonomik durumunun bir aynasıdır.

Fıkıh Açandan Menkul Kıymet Borsaları

Çağdaş araştırmacılar ticaret ve emti’a borsalarının İslami esaslara riayet edilerek düzenlenebileceği konusunda görüş birliği içindedir Öte yandan menkul kıymetler gibi likit varlıkların alınıp satıldığı borsalar konusunda iki ana yaklaşım bulunmaktadır.

Bir yaklaşıma bu tur borsalar anonim şirketler, bankalar ve sigorta şirketleriyle birlikte kapitalist ekonomi düzeinin ürettiği kurumlardır, borsada yapılan işlemler birçok fıkhî kurala aykırılıklar içermektedir; esasen borsa yoluyla devlet ve büyük şirketler bir tur vergilendirme veya borçlanma yoluna gitmekte, ileri sürüldüğünün aksine zenginliği tabana yaymamaktadır, burada alınıp satılan kıymetli evrakın ve hisse senetlerinin fiziki mallarla hiçbir alakası kalmadığı için bunların alınıp satılması dahi caiz olmaz. Bundan dolayı İslami esaslara göre işleyen bir ekonomide borsa ve sistemi tamamlayan diğer kurumlar yerine başka bir yaklaşımla yeni kurumlar ihdas edilmelidir.

Daha yaygın olan ikinci yaklaşıma göre ise, borsalar İslami esaslara gore kurulup iletilebilir. Borsa, esas itibariyle bankaya alternatif bir kurumdur. Yani bankadan sabit faizli borç/kredi almak istemeyen şirketler, halka açılarak sermaye temin ederler. Sistem sağlıklı işlediğinde hem şirketin hem de tasarruf sahibinin yatırımcımın faydalanması, ayrıca atıl tasarrufları ve sermaye yokluğu sebebiyle gerçekleştirilemeyen teşebbüs potansiyelini harekete geçirerek ülke ekonomisine de önemli katkılar yapması mümkündür. Normal şartlarda borsanın gelişmesi faizle çalışan bankaların zararına olur.

Ancak günümüzde çoğu kere sitem farkı işlemekte, çeşitli çarpıklık ve suiistimallerle malul bulunmaktadır. Bunlardan biri borsada işlem gören şirketlerin yolsuzluk yapmasıdır, yani toplumun genel yararı ve yatırımcının hakla öğretilmeksizin toplanan sermayenin çeşitli yollarla firkete veya şirketin asıl sahiplerine aktarmasıdır. Bir banka çarpıklık, bankaların yatırımcı sıfatıyla hisse satışlarında ağırlıklı bir rol oynamaları böylece borsan kendilerine alternatif olmaktan çıkarmalarıdır. En çok bilinen çarpıklık ise sermaye akişkaniginın spekülasyona kapı aralaması ve bunun kasa sürede bir tür kumara dönüşmesidir Esasen iyi bir tacirin piyasa şartlarını gözlemleyip ahlaki-hukuki şartlara da riayet ederek kana süre içinde yapacağı alım satım işlemleriyle büyük kârlar elde etmesinde bir sakınca yoktur Ancak hızli kazanma sorunu çoğunlukla aldatma, yanlış bilgiler yayma piyasadaki alicı-satıcıların eşit derecede bilgilendirilmemesi gibi yollarla borsa işlemlerinin ahlaki açıdan uygun görülemeyecek bir yola kaymasına yol açmaktadır. Bütun bunların serbest piyasa şartları sebep gösterilerek meşrulaştırılması mümkün değildir.

Günümüzde çeşitli ülkelerde ikinci yaklaşımdan yola çıkarak kurulan horsalar bulunmaktadır. Genel olarak kanvansiyonel borsalar gibi İslami menkul kıymet borsaları da ürünlere, fiyat mekanizmalarına ve bir platforma ihtiyaç duymaktadır. Buna karşılık. konvansiyonel borsalardan farklı olarak. lalami menkul krymetler borsaları gerek karakteristik gerekse uygulama yönünden ba farklılıklar gosterir Islam borsalar faire dayalı menkul kıymetler basta olmak üzere Islam hukukuna aykırı menkul koymetlere yer vermezler. Bu kapsamda sor konusu bersalarda tahvil bono gibi menkul koymetlerden ziyade Islami prensiplerle uyumlu pirketlerin payları ve riske dayalı finansman araçlar işlem görür.

Islami finans gözünde adalet ilkesinden hareket eder Bundan dolayı bir işlemde herhangi bir tarafa haksalık yapılmamasi gerekir Bu kapsamda ain belirsizlik (garar) ve bilinmezlikle (cehalet) ilgili yasaklayıcı hükümler mevcuttur. Her ne kadar ticaretin önünde mevcut olan belirsizlikten mutlak anlamda kaçınmak mümkün olmasa da an belirsizlik kaynaklı hususların mümkün olduğunca tasfiye edilmesi ve tarafların yapacakları iş hakkında kesin ve açık olarak bilgi sahibi olmalarının saglanması gereklidir Bu prensiplerden yola çıkalarak borsalarda yogun olarak kullanılan türev sözlemeler. sigorta ürünlerinin çoğunlugu, bilgiden yoksun olan tarafı haksaliga ugratacak “içeriden ögrenenler”in ticareti, manipulasyon veya Islam’da yasaklanan bazı ürünlerden elde edilen gelirler kesin olarak yasak kabul edilmiştir

Menkul lymetler borsalanan Islam hukukuna uygun bir şekilde faaliyet göstermesi için gerekli ve genel kabul gören başlıca şartlar şunlardır:

1. Islam hukuku kapsamında ürünleri kabul görmeyen sirketlerin (konvansiyonel bankalar, sigorta ve kumar pirketleri gibi) payları alım satıma konu edilmemelidir. Öte yandan Islam hukuku çerçevesinde hareket eden şirketlerin pay edinimleri ise caia gorülür

2 islam hukuku kapsamında arin ve hizmet saglayan, buna karpalak, faaliyetlerinin bir kam Islam hukukuna uygun olmayan şirketlerin pay senetlerinin alım satıma konu edilmesine de iain verilmemiştir. Valiali kredi kullanan, fais geliri elde eden, spot piyasa dışında altın, doviz alım satım yapan pirketler buna ornek verilebilir.

Islami borsa tepekkulundeki önemli husus, borsanan Islam hukukuyla gerçeveleemi bir yapıda kalmas

w menkul kıymet horsalarımın ekonomik buyumeye olan katkasımın iyi anlatılmasıdır Borsa, lalam’da kesin olarak yasaklanmurm erden Chuma, para veya faiz içeren işlemler, hileli bir davran veya beyanla alim satıma zorlama, asimetrik bilgiye dayalı yani diger tarafın bilginieliginden yararlanarak işlem yapmak, vurgunculuk vb. arındınlmalıdır Islami bersalig butun alanlarında dikkate alınma gereken genel ilkeler Islami hükümler çerçevesinde tanımlandiga pehliyle adalet durustluk ve seffaflık aile, fert ve toplum yararınin yönetilmesidir

Her ne kadar çagdas fikah alimlerinin önemli bir losmi bu pekilde düşünmekten de, farkli görüşte olanlar da vardır Karşa görüşte olanların temel argüman. bahsi geçen sartların çok ideal olmalar ve müslüman dünya açısından uygulanabilirliginin bulunmamander

İslami Menkul Kıymet Borsaları Açısından Spekülasyon

Spekulasyonun genel kabul görmüş anlamı, bir varlıgın muhtemel fiyat degişimlerinden kár elde etmeye çalışmaktır. Nitekim bir iktisat terimi olarak “sahui öngörulere dayanarak fiyatında yukselme beklenen iktisadi varlıgı satın almak fiyatında düşme beklenens de satmak suretiyle aradaki fiyat farklılıklarından kar elde etme etkinligi” olarak tanımlanır. Böyle olunca Islami prensiplere dayalı bir borsada spekülasyonun fıkhi hukmünün ne olacagının ele alınması gerekir. Her seyden önce spekülasyon piyasa likiditesini arttırmada onemli bir rol oynamaktadır ve yatırımcılar fiyatlardaki olas artu ve duyupten kar elde etmeye çalişmaktadır Bazi fakihler spekulasyon ile apur belirsizligin ayn anlamda oldugunu iddia eder. Ancak spekulasyonun iktisadi tanımı dikkate alındıgında belirsizlik ile aralannda fark bulundugu gorulur Oncelikle spekülasyonda alea ve satici taraflar arannda miktar. ürün, zaman, fiyat ve teslimat hususlar da kesinlik vardır. Dolayısıyla Islami borsaların spekulasyondan AYdınlanmış piyanalardan oluşan, borsanın yapa ve iktisadi vakaa ile uyumlu olmayabilir

Buna karşilik spekulasyonun caiz olduğu görüşünde alan ilim adamları, masayede satiglarnı armek göstermektedir. Islam’da merawbeplere dayalı fiyat farklılıklarından kazanç elde etmek helal

olduğundan spekülasyonun yasaklanması durumunda müzayedenin de yasaklanması gerektiği ileri sürülmektedir Spekülasyonların câiz olduğuna ilişkin bir başka argüman Hz. Peygamber’in piyasa fiyatlarına karışmamasını esas alır

Burada özellikle üzerinde durulması gereken husus, manipülasyon ve sahtekarlık gibi faaliyetlerin fikhi açıdan yasak olduğudur Zira finansal manipülasyonda diğerlerini alım veya satım yapmaya sevketme fiili söz konusu olduğundan bir kandırma faaliyeti bulunur Bu türden faaliyetler dünyadaki konvansiyonel borsalar ve düzenleyici kurumların denetim birimlerince özel ekiplerle incelenmekte ve cezai yaptırımlar uygulanmaktadır Bu çerçevede, İslami borsacılık kapsamında da denetim yapılmasının ve kasıtlı piyasa anomalilerinin (düzensizlikler, normal seyrin dışında aşırı inişler çıkışlar) önlenmesinin şart oldugu açıktır.

Ayrıca bk EKONOMI FINANS

Kaynak Temel İslam ansiklopedisi

Şirket Ne Demek? Kısaca